TANZİMAT DÖNEMİ MALİ İDARESİNDE KUMPANYA SARRAFLIĞI TEŞKİLATINA DAİR BİR İNCELEME (1842-1852)

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 83, 974 - 994, 30.09.2024

Fatma Akın

https://doi.org/10.56694/karadearas.1508360

Öz

1839’da ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile mali sahada yeniliklerin yapılacağı ilan edilmişti. Vergilerin tayini için yeni sayım uygulamaları hayata geçirilirken iltizamın kaldırılması hedeflendi. Bu amaçla 1840’da Tanzimat’ın uygulandığı yerlerde muhassıllık uygulaması başlatıldı. İstenilen başarıyı sağlayamayan muhassıllık sistemi 1842’de kaldırıldı, iltizama geri dönüldü. Mali anlamda önemli bir husus ise tahsil edilen vergilerin hızlı ve kolay bir şekilde merkeze ulaştırılmasıydı. Bu amaçla 1842’de İstanbul’un önde gelen Ermeni sarraflarından 13 kişi seçilerek bir kumpanya kuruldu. Bahsedilen yeni kuruluşa Kumpanya Sarraflığı adı verildi. Yönetimi tek bir şirket olmakla birlikte sarrafların isteğiyle kumpanya, Anadolu ve Rumeli olarak ikiye bölündü. Kumpanyanın görevi, kendilerine tahsis edilen bölgelerde tahsil edilmiş olan vergiyi poliçe yoluyla ya da nakden merkeze ulaştırmaktı. Bunun karşılığında masraf adı altında her yüz kuruşta kırk beş para (sonradan elli) almaları kararlaştırıldı. Çoğun-luğunu Ermeni sarrafların oluşturduğu bu kumpanyaya 1846’da kumpanya bölgesindeki mal sandıklarının yöne-timi de devredilerek şirketin yetkileri genişletildi. Ancak 1846’lardan sonra kumpanyanın aldığı masraf yeterli olmamaya başladı. Kumpanya yetkililerinin yerel idarecilerle yaşadıkları uyuşmazlıklar nedeniyle merkeze sık sık sorunlar aksetti. Bunun üzerine 1852’de önce Anadolu Kumpanyası, ardından Rumeli Kumpanyası lağvedildi. Bu çalışmada daha önce ele alınmamış olan Kumpanya Sarraflığının örgütlenmesi, faaliyetleri ve kaldırılması ele alındı.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, maliye, sarraf, kumpanya, vergi

Kaynakça

• Ahmet Lütfî Efendi. (1999). Vakanüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi 7 (Y. Demirel, çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akyıldız, A, (2009). “Sarraflık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.36, İstanbul 2009.
• Barsoumian, H. L. (2013). İstanbul’un Ermeni Amiralar Sınıfı. (S. Solina, çev.). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Bozkurt, N. (2009), “Sarraflık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.36, İstanbul.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2013). 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhane-i Amire. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bölükbaşı, Ö. F. (2014). İstanbul Sarrafları (1691-1835). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 30, 19-96.
• Cezar, Y. (2005). The Role of the Sarrafs in Ottoman Finance and Economy in the Eighteenth and Nineteenth Centruies. Frontiers of Ottoman Studies I, (Colin İmber-Keiko Kiyotaki I.B.Taurıs, ed) içinde (pp. 61-76) London- New York.
• Cezar, Y. (2004). 18. ve 19. Yüzyılda Osmanlı Devlet’inde Sarraflar. Gülten Kazgan’a Armağan Türkiye Ekonomisi, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Efe, A. (2002). Muhassıllık Teşkilatı. Basılmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Eldem, E. (1986). XVIII. Yüzyılda İstanbul’da Poliçe Tedavülü ve Kambiyo Kurları Hakkında. X. Türk Tarih Kongresi.
• Jamgoçyan, O. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sarraflık Rumlar, Museviler, Ermeniler (1650-1850), (E. Üyepazarcı, çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Köse, H. (2010). 140 Numaralı Darphane Defterine Göre (H.1251-1260/M. 1836-1845) Osmanlı Devlet’inde Sarraflar. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Manav, N. (2019). Zenginlikten İflasa Mustafa Reşid Paşa’nın Sarrafı Cezayirlioğlu Mıgırdıç, İstanbul: Libra Yayınevi.
• Mert, Ö. (1991). Ayanlık. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4, 195-198.
• Şahiner, A. (1995). The Sarrafs of İstanbul: Financiers of the Empire. Master of Arts in History, Boğaziçi Üniversity, İstanbul.
• Şener, A. (1990). Tanzimat ve Osmanlı Maliyesi. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8 (2), 56-80.
• Şenyurt, A. (2016). 18. Ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet’inde Poliçe Kullanımı ve Poliçeci Esnafı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Ünlü, E. (2020). 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Merkez-Taşra Bağlamında Sarrafların İlişki Ağları: Bir Sosyal Ağ Analizi Yöntemi Denemesi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.