İslâmî Pratiklerin Kurumsallaşmasında Tasavvuf Hareketlerinin Rolü ve Modern Dönemde Tarikatların Yeni Konumu

Yıl 2022, Sayı: 13, 87 - 114, 26.06.2022

İbrahim Kaygusuz

Öz

Din, ferdî ve toplumsal fonksiyonları olan çok yönlü bir olgudur. Ferdin inanç ve ibadet hayatı, kâinat görüşü, yaratıcıya teslimiyet duygusu ve duygular üstü âlemi anlama çabası olan din, insanlığın var olduğu her yerde mevcut olmuş ve her dönem bireyin hayata bakışını şekillendirmiştir. Toplumsal ilişkilerin özel bir türünün ortaya çıkmasını sağlayan din öncelikle bireyin bilincine yerleşip kök salmakta ardından da topluluk/toplum oluşturucu bir etki meydana getirmektedir. Bu açıdan insanların dinleri ile “dünya kurmaları” arasında sosyolojinin konusu olan özel bir ilişki türü mevcuttur.
İslâm dinin bir yorum biçimi olan tasavvuf, İslâm’ın bireysel ve sosyal fonksiyonlarını yerine getirmesinde aracı kurum rolünü oynamıştır. İslâm tarihinde zühd olarak ortaya çıkan daha sonra tasavvuf hareketleri olarak varlığını devam ettiren dinî yapılanmalar yüzyıllar boyunca ibadet, ahlak ve adaba ait içeriklerin bireysel ve toplumsal düzeyde yaşatılmasına önayak olmuşlardır. Tövbe, sabır, tevekkül ve ihlas gibi bir dizi İslâmî pratiğin kurumsallaşmasında rol oynayan tasavvuf hareketleri sosyalleşmenin, toplumsal kimlik inşa etmenin, toplumsal dayanışma bilinci geliştirmenin, kardeşlik ruhu tesis etmenin, toplumsal bütünleşme sağlamanın ve manevî doyuma ulaşmanın aracı olmuştur.
Kur’an’ın emirlerine ve Hz. Peygamberin sünnetine uygun bir şekilde yaşamak anlamındaki tasavvuf batın ilmi, güzel ahlak ve kalp temizliği demektir. Nefisle mücahede yolu ile Allah’a teslim olmak ve böylece arzu edilen İslâmî hayatı yaşamak olan tasavvufta ibadetler Allah rızası için yapılmaktadır. Ruhî bir tasfiye ve vicdana ait bâtın ilmi olan tasavvuf Allah’ın zât, sıfat ve esmaları ile bunların tecellilerinden söz eden bir hikmettir. Bir döneme kadar kitap ve sünnete uymak, emirlere ve nehiylere itaat etmek, nefsi tezkiye etmek ve kalbi tasfiye etmek gibi pratikleri önceleyen tasavvuf İbnü’l-Arabî ile birlikte teorik ve felsefî bir boyut kazanmıştır.
Tasavvufun kurumsal mekânları olan dergâhlar, eğitim yeri olarak yüzyıllarca müritlerin ahlaken yetiştirildiği; mürşitlerin irşat için hazırlandığı yerler olmuştur. Bununla birlikte on yedinci yüzyılda Avrupa’da başlayarak bütün dünyaya yayılan modernleşme olgusu toplumsal hayatı geleneksel kalıplardan eşi görülmemiş düzeyde koparmıştır. Müslüman toplumların kurumsal yapılarından olan tasavvuf hareketleri bu durumdan ileri düzeyde etkilenmiştir.
Bireysel ilişkilerden, gündelik hayata, değerlere ve inançlara kadar toplumsal hayatın bütün alanlarını kuşatan modernleşme radikal bir toplumsal değişim hedeflemiştir. Müslüman toplumların modernleşme ile olan ilişkilerinde bu radikal değişim özellikle modernleşme-din ilişkilerinde ön plana çıkmıştır. Bu ilişkide Batı genelde dönüştüren, Müslüman dünya ise genelde dönüşen konumunda olmuştur. Modernleşme özellikle Osmanlı toplumunun yerleşik geleneği olan din olgusu üzerinde sarsıcı bir etki yapmıştır. Bu bağlamda uluslaşma ve bireyselleşme süreçleri modernleşmenin uzantıları olarak Osmanlı toplumundaki İslâmî kurumları zayıflatmıştır. Dinî kurumsallaşmanın yoğunlaştığı bir alan olarak tasavvuf bu süreçten ziyadesiyle etkilenmiştir. Modernleşme sürecinin kurumsal tasavvuf (tarikatlar) üzerindeki etkisi geleneğin tasfiyesi ve meşayihin konumunun değişmesi ile sonuçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İslami Pratikler, Kurumsallaşma, Tarikat, Modernleşme, Risale-i Nur Hareketi

The Role of Sufi Movements in the Institutionalization of Islamic Practices and the New Position of Religious Orders in the Modern Era

Öz

Religion is a sophisticated phenomenon with individual and social functions. Religion, which is an individual’s belief and worship life, the view of the universe, the sense of surrender to the creator and the effort to understand the world above the emotions, has been present wherever humanity exists and has shaped the individual's view of life in every period. Religion, which provides the emergence of a special type of social relation, first settles in the consciousness of the individual and takes root, and then creates a community / society-forming effect.

Sufism, which is an interpretation of Islam, played the role of an intermediary institution in fulfilling the individual and social functions of Islam. The religious structures that emerged as asceticism in the history of Islam and continued their existence as Sufi movements have led to the survival of the contents of worship, morality and etiquette at the individual and social level for centuries. Sufi movements, which played a role in the institutionalization of a number of Islamic practices such as repentance, patience, tawakkul and sincerity, became the means of socialization, building social identity, developing social solidarity awareness, establishing a spirit of brotherhood, social integration and reaching spiritual satisfaction.

Sufism, which means living in accordance with the orders of the Qur’an and the sunnah of the Prophet, means inner wisdom, good morals and cleanliness of the heart. In Sufism, which is to surrender to Allah by fighting against nafs and thus live the desired Islamic life, worship is done for the sake of Allah. Sufism, which is a spiritual purification and inner wisdom of conscious, is a wisdom which mentions about Allah's essence, attributes and names and their manifestations. Sufism, which prioritized practices such as following the book and sunnah, obeying orders and prohibitions, purifying the soul and purifying the heart, gained a theoretical and philosophical dimension with Ibn al-Arabi. 

Kaynakça

• Afîfî, Ebü'l-Alâ. Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. Çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/335-342. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bauman, Zygmunt. Modernlik ve Müphemlik. Çev. İsmail Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Bayramoğlu Fuat & Azamat Nihat. “Bayramiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/269-273. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Berger, Peter L. “Dini ve Toplumsal Kurumların Değişimi”. Din ve Modernlik Toplumbilim Yazıları I. Der. ve çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Chevalier, Jean. Din Fenomeni. Çev. Mehmet Aydın. Konya: Litera Türk Yayınevi, 2011.
• Çakır, Ruşen. Ayet ve Slogan Türkiye’de İslami Oluşumlar. İstanbul: Metis Yayınları, 2017.
• Durkheim, Emile. Dinsel Yaşamın İlk Biçimleri. Çev. Özer Ozankaya. İstanbul: Cem Yayınevi, 2010.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslam’da Siyasi İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi. Çev. Abdulkadir Şener. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1983.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. Çev. Turgut Kalpsüz. Haz. M. Rami Ayas. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2016.
• Giddens, Anthony. Sosyoloji. haz. Hüseyin Özel & Cemal Güzel. Ankara: Ayraç Yayınevi, 2000.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Göle, Nilüfer. Modern Mahrem Medeniyet ve Örtünme. Metis Yayınları, 2014.
• Gölpınarlı, Abdulbâki. Mevlâna Celâleddin Hayatı Eserleri Felsefesi. İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 2015.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Günay, Tümer. “Din”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Gürer, Dilaver. “Tasavvufun Müstakil Bir İlim Haline Gelişi Tasavvufun Gelişimi”. Tasavvuf El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Gürer, Dilaver. “Tasavvufun Konusu ve Gayesi”. Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Köse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Gürer, Dilaver. Düşünce ve Kültür’de Tasavvuf. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Halim Paşa, Said. Buhranlarımız ve Son Eserleri. haz. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Kaygusuz, İbrahim. “Anadolu Tasavvuf Hareketlerinin Kökenleri ve Eklektik Karakteri”, Turkish Studies - Religion, 16/1 (2021), 33-55.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Kuşeyri Risâlesi Sufilerin İnanç ve Ahlakı. Çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayıncılık Yeni Şafak Kültür Armağanı, 2009.
• Küçük, Hülya. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Luckmann, Thoman. Görünmeyen Din Modern Toplumda Din Problemi. Çev, Ali Coşkun & Fuat Aydın. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Nedvi, Abdu’l-Bârî. Kur'ân ve Sünnet Işığında Tasavvuf ve Hayat. Çev. Mustafa Ateş. İstanbul: İrfan Yayıcılık,1996.
• Nursi, Bediüzzaman Said. Emirdağ Lahikası. İstanbul, Söz Yayıncılık, 2012.
• Nursî, Bediüzzaman Said. Sözler. İstanbul: Söz Matbaacılık Yayıncılık, 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/ 373-379. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Öngören, Reşat. “Başlıca Tarikatlar, Tarikatların Kurumsallaşması”. Tasavvuf El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Özel, Ahmet Murat. “Şâzeliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/387-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Din Fenomenolojisi Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2011.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. Çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Alfa Yayınları, 20018.
• Sunar, Cavit. Ana Hatlariyle İslâm Tasavvufu Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Ülken, Hilmi Ziya. Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. Çev. Zeynep Aruoba. İstanbul: Hil Yayın, 1997.
• Yıldırım, Ergün. İslam Toplum Tasavvuru İslam Modernleşme ve Toplum. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Yıldırım, Ergün. Sufî Sosyoloji Maneviyatın Toplumsal Varoluşu. İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Yılmaz, H. Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.