ALEVİLİKTE MUHALİF DİL VE SÖYLEM: ALEVÎ TÜRKÜ VE DEYİŞLERİ ÜZERİNDEN BİR ANALİZ

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 22, 1075 - 1106, 29.12.2020

Adem Çaylak Cansu Kaymal

https://doi.org/10.36543/kauiibfd.2020.048

Öz

Ehl-i Beyt’in haklarını savunan Şii hareketinden mülhem olan Alevîlik, doğuşu itibariyle bir siyasi muhalefet kimliği taşımıştır. Alevilik, tarihsel süreç içinde devletin “resmi” “hakim” mezhebi haline gelen Ehl-i Sünnet’in gözünde “beşinci kol”, “heterodoks” “heretik” ve “ayrılıkçı” bir ekol hakim dini anlayış ve uygulamadan bir “sapma” olarak görülmüştür. Tarihten günümüze gelen bu ötekileştirme, baskı ve zulüm politikalarının Alevîler’de yarattığı travma, beraberinde içe dönük bir kapanma ve gizlenme, dışa dönük bir direniş ve muhalefet kültürünü beslemiştir. Oluşan muhalif kimlik, Alevilerin antropolojik, sosyolojik ve kültürel yaşam tarzlarının yansıması olan türkülerinde, şiirlerinde ve deyişlerinde söylemleşmiştir.
Bu makale siyasal edebiyat çalışmalarının temel perspektifi çerçevesinde Alevi şiir, deyiş ve türkülerinde geçen muhalif dil ve söylem unsurlarını analiz ederek Alevîlik siyasal kültüründe toplumsal ve siyasal muhalefetin oluşumunu ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda çalışmada Alevi türkü ve deyişlerdeki isyan dili ve başkaldırı ruhuna dönüşen söylemin, tarihsel sosyolojik perspektif ihmal edilmeden psiko-politik unsurları irdelenmiştir.
Makalede literatür taraması ve söylem analizi metotları kullanılmıştır. Literatür taramasıyla, Alevîlik itikadı ve Bektaşîlik tarikatındaki muhalefet tarihsel bağlamda araştırılmıştır. Söylem analiziyle de Aleviliğin antropolojik ve sosyolojik karakterini ortaya koyan ve Alevî itikadı ve abdal kültüründen gelen, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Nesimi, Virani, Harabi, Yunus Emre vb. ozanların deyişleri incelenmiş, bu deyişlerdeki dinî ve siyasi muhalefet ve başkaldırı unsurları gözler önüne serilmiştir.

Anahtar Kelimeler

alevilik, bektaşilik, muhalefet, başkaldırı

Kaynakça

• Akdağ, M. (1946). “Celali İsyanlarının Başlaması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 4(1), 23-50.
• Albayrak, N. (2013). “Viranî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 43. 109-110.
• Albayrak, N. (2007). “Pîr Sultan Abdal”, TDVİA, 34, 277-278, https://islamansiklopedisi.org.tr/pir-sultan-abdal (Erişim Tarihi: 08.02.2020).
• Avcı, A. H. (2006). Osmanlı Gizli Tarihinde Pîr Sultan Abdal ve Bütün Deyişleri. Ankara: Barış Kitap.
• Aydın, A. (2004). Günümüz Alevî Ozanları. İstanbul: Cem Yayınları.
• Barkan, Ö. L.(1942). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör
• Türk Dervişleri ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, 2, 279-386.
• Boratav, P., N. ve Gölpınarlı, A. (1943). Pir Sultan Abdal. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yay.
• Bulut, Z. (2014). “Aşık Dertli ve Divanı’nda İtikadi Düşüncesi”. Kelam Araştırmaları. 12(2). 101-116.
• Çakır, B. (2018). İki Yüz Yıllık Çıkmazımız: Şeytan Bunun Neresinde? https://www.inceeleyen.com/inceeleyen/iki-yuz-yillik-cikmazimiz-seytan-bunun-neresinde/ (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Ceylan, H. (2017). Yolumuzu Yol Eyledik. https://alev-i.com/yolumuzu-yol-eyledik/alevilik/ (Erişim Tarihi: 31.08.2020).
• Çaylak, A. ve Çelik, A. (2018). “Osmanlı ve Cumhuriyet Modernleş(tir)mesinde Din, Tarih ve Etnisite Algısı”, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’nin Siyasal Hayatı. 107-154, (ed. A. Çaylak ve S. A. Avcu). 3. Baskı. Ankara: Savaş.
• Çaylak, A. ve Çelik, F. (2018). “Nizamülmülk”. İslam Siyasi Düşünceler Tarihi. (Ed. A. Çaylak). Ankara: Savaş. 423-437.
• Çaylak, A. (2018). “İslam’da Siyasi Akıl ve Düşüncenin Oluşumu”. İslam Siyasi Düşünceler Tarihi. (Ed. A. Çaylak). Ankara: Savaş. 23-71.
• Dalkıran, S. (2002). “Alevî Kimliği ve Anadolu Alevîliği Üzerine Bir Deneme”, EKEV Akademi Dergisi, 6(10), 95-117.
• Deyişler-nefesler (2019). Yedi Ulu Ozan: Viranî. https://www.deyisler-nefesler.com/virani/ (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Doğramacı, M. (2015). Kur’an Çözümünde Kavramlar 18. https://mehmetdogramaci.com/2015/07/kuran-cozumunde-kavramlar-18/ (Erişim Tarihi: 31.08.2020).
• Durbilmez, B. (2014). Muhyiddin Abdal. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muhyiddin-abdal (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Edebiyat ve Sanat Akademisi (2016a). Ey Vaiz Sen Bize Vaaz Edemezsin. https://edebiyatvesanatakademisi.com/siirler/detay/ey-vaiz-sen-bize-vazedemezsin/14669 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Edebiyat ve Sanat Akademisi (2016b). Ey Dertli Alemde Biz Şah-ı Diliz. https://edebiyatvesanatakademisi.com/siirler/detay/ey-dertli-lemde-biz-sah-i-diliz/11988 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• El Katib, A. ve Cabuğa, S. (2018). “Şiilik ve İmamet Nazariyesinin Oluşumu”. İslam Siyasi Düşünceler Tarihi. (Ed. A. Çaylak). Ankara: Savaş Yayınları. 168-235.
• Ergün, M. (2011). “Tasavvuf Eğitimi Açısından Yunus Emre”. IX. Uluslararası Yunus Emre Sevgi Bilgi Şöleni. Eskişehir (6-8 Mayıs 2010). 321-345.
• Evrensel (2011). Aşık Mahzuni Şerif Kimdir? https://www.evrensel.net/haber/379613/asik-mahzuni-serif-kimdir-eserleri-neler-2 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Fığlalı, E. R. (1978). Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları.
• Frey, W. F. (1975)."Patterns of Elite Politics in Turkey". Political Elite In the Middle East, (ed.) G. Lenczowski Washington.
• Gölpınarlı, A. ve Boratav, P., N. (1943). Pir Sultan Abdal. Ankara: Derin Yayınları.
• Günbulut, Ş. (2000). Halk Şiirinde Başkaldırı: Vur Emri Ferman. İstanbul: Berfin Yayınları.
• Gündüz, T. (2010). “Şah İsmail”, TDVİA, 38, 253-255, https://islamansiklopedisi.org.tr/sah-ismail (Erişim:08.02.2020).
• Hammer, J. (2010). Büyük Osmanlı Tarihi. (Cilt 2). (Çev. M. Ata, V. Bürün, R. Özdek, E. Kılın., F. Onuk, İ. Elbaşı). İstanbul: Milliyet.
• İslam&İhsan (2015). Dervişlik Olaydı Taç ile Hırka. https://www.islamveihsan.com/dervislik-olaydi-tac-ile-hirka.html (Erişim Tarihi: 31.08.2020).
• Kaptan, R. (t.y.). “Çaldıran Savaşı”, http://www.alevitentum.de/html/65.html, (Erişim Tarihi:07.02.2020).
• Koca, B. (2014). “Diyanet İşleri Başkanlığı ve Aleviler Arasındaki Meseleye Liberal Bir Bakış” Liberal Düşünce, 19(73-74), 39-61.
• Koç, M. B. (2016). Cumhuriyet Döneminde İnsan Hakları Bağlamında Aleviler. İstanbul: Destek Yayınları.
• Korkmaz, S. (2018). “Şiiliğin Siyasi Kolları ve Siyasi Düşünceler”. İslam Siyasi Düşünceler Tarihi. (ed. A. Çaylak). Ankara: Savaş Yayınları. 145-168.
• Kök, A. (2014). Kaygusuz Abdal. http://aleviocaklari.de/wp-content/uploads/2014/05/Kaygusuz-Abdal.pdf (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Köprülü, F. (1984). Türkiye Edebiyatında İlk Mutasaffıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Köse, N. (2000). “Pir Sultan ve Hızır Paşa Hikayesi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı 4. 301-308.
• Kutlu, S. (2000). Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV. Yay.
• Kuzucular, Ş. (2013). Aşık Harabi Baba Hayatı. https://edebiyatvesanatakademisi.com/tasavvuf-edebiyati-asik-ve-divan/asik-harabi-baba-hayati/963 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Kuzucular, Ş. (2011). Kul Nesimi Hayatı ve Şairliği (17. yy). https://edebiyatvesanatakademisi.com/tasavvuf-edebiyati-asik-ve-divan/kul-nesimi-hayati-ve-sairligi-17-yy/306 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Mardin, Ş. (2010). Türkiye’de Toplum ve Siyaset: Makaleler 1. (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1993a). “Modern Türkiye’de Din” (çev. Hasan Ünal). Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim.
• Mardin, İ. (1993b). Din ve İdeoloji. 6. Baskı. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1991a). “XIX. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti”, Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1991b). “Türkiye’de Muhalefet ve Kontrol”. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim.
• Massicard, E. (2017). Alevi Hareketinin Siyasallaşması. (Çev. A. Berktay). 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lewis, B. (1961). The Emergence of Modern Turkey. London: Oxford University Press.
• Melikoff, İ. (1999). “Alevî-Bektaşîliğin Tarihi Kökenleri Bektaşî-Kızılbaş (Alevî) Bölünmesi ve Neticeleri”, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler. 17-25 İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ocak, A. Y. (1999). Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Omak, H. (2016). Minnet Eylemem. http://www.milliyet.com.au/minnet-eylemem-makale,477.html (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Ocak, A. Y. (1989). “Alevî”, TDVİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/alevi. (Erişim Tarihi: 06.02.2020).
• Oran, B. (2011). “1937/38’de Ne Oldu”. I. Uluslararası Tunceli Dersim Sempozyumu, 4-6 Ekim 201, Bildiriler Kitabı. Tunceli: Tunceli Üniversitesi Yayınları. http://www.baskinoran.com/makale/BASKIN_ORAN-Dersimsempozyumu.pdf (Erişim Tarihi: 31.08.2020).
• Öz, B. (2003). Osmanlı’da Alevi Ayaklanmaları. İstanbul: Can Yayınları.
• Öztelli, C. (1971). Pîr Sultan Abdal: Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayınları.
• Pur, M. ve Aydın, R. (2004). “Şah İsmail Hatai”, http://pirvakfi.org/wp-content/uploads/2018/12/sah-ismail-atai.pdf (Erişim Tarihi: 08.02.2020).
• Sambur, B. (2009). “Özgürlük ve İnsan Hakları Açısından Alevîlik Problemi”. Liberal Düşünce, 14(55), 93-108.
• Sarıbay, A., Y. (1994). Siyasal Sosyoloji. İstanbul: Der.
• Sarızeybek, E. (2014). Büyük Suikast. İstanbul: Sarızeybek Yayınları.
• Saydam, A. (2017). Tükenmeyiz Kırmağ ile. http://www.ali-saydam.com/tuumlkenmeyiz-k305rma287-ile.html (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Şapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Elif Kitabevi.
• Şener, C. (2001). Alevilik Olayı: Toplumsal Bir Başkaldırının Kısa Tarihçesi. İstanbul: Etik Yayınları.
• Turan, A. ve Yıldız, H. (2008). “Tarihten Günümüze Anadolu Aleviliği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26(26-27), 11-24.
• Uludağ, S. (1989). “Aleviyye”, TDVİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/aleviyye--hadramut (Erişim Tarihi: 06.02.2020).
• Ünver, İ. (2006). “Yunus Emre Üzerine”. Yunus Emre İlim ve Aşk Sempozyumu. TÜBAR XIX. 489-498. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/156874 (Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Üstel, F. (2019). “Makbul Vatandaş”ın Peşinde: II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi. İletişim: İstanbul.
• Türkü Dostları (2002a). Karnım Tok Benim. https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=25680 ( Erişim Tarihi: 01.09.2020).
• Türkü Dostları (2002b). Yuh Yuh (Uzaktan Yakından). https://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=1109 (Erişim Tarihi: 01.09.2020). Yapıcı, M. (2017). Geçmişten Günümüze Alevî Katliamları. https://alev-i.com/gecmisten-gunumuze-alevi-katliamlari-mehmet-yapici/ (Erişim Tarihi: 15.02.2020).
• Yıldız, A. (2019). “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”:Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938). İletişim: İstanbul.
• Zelyut, R. (2018). Türk Alevîliği: Anadolu Alevîliği’nin Kültürel Kökenleri. Ankara: Kripto Yayınları.