ŞANLIURFA-EDESSA PHOENİX MOZAİĞİNİN SANAT ELEŞTİREL YÖNTEMLE, İKONOGRAFİK DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, , 99 - 120, 10.12.2024

Banu Davun

https://doi.org/10.17498/kdeniz.1587116

Öz

Bu çalışma, Şanlıurfa-Edessa bölgesinde keşfedilen Phoenix (Zümrüdü-Anka) mozaiğini sanat eleştirisi yöntemiyle inceleyerek ikonografik bir değerlendirme yapmayı hedeflemektedir. Phoenix, Türk ve dünya mitolojilerinde yeniden doğuşun ve ölümsüzlüğün simgesi olarak bilinir. Bu figür, farklı kültürlerde farklı isimlerle yer almış ve mozaik gibi sanatsal formlarda tasvir edilmiştir.
Şanlıurfa-Edessa mozaiği, antik döneme ait nadir bir örnek olarak, Phoenix'in efsanevi kimliğini somutlaştıran önemli bir arkeolojik sanat eseridir. Çalışmada, mozaiğin yapım teknikleri, kullanılan malzemeler ve üslup özellikleri detaylandırılarak dönemin sanatsal ve kültürel etkileri incelenmiştir. Aynı zamanda, mozaiğin bulunduğu mimari yapı ve bu yapının işlevi üzerinde durulmuş, Phoenix figürünün sanatsal ve ikonografik detayları analiz edilmiştir.
Bu figürün duruşu, kanat açıklığı, tüylerinin renk ve desen özellikleri mitolojik anlatılar ile karşılaştırılarak, sanatçıların hangi temalara vurgu yaptığı ve bu tasvirin hangi mesajları taşıdığı yorumlanmıştır. Mozaiğin yerel halk üzerindeki etkisi ve eserin toplumsal, dini, kültürel anlamları değerlendirilen diğer unsurlar arasındadır. Çalışma, Şanlıurfa-Edessa mozaiğinin sanatsal ve estetik değerini vurgularken, aynı zamanda dönemin inanç sistemi ve toplumsal yapısı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mozaik Sanatı, Edessa, Phoenix(Zümrüdü-Anka), Mitoloji, İkonografi, Sanat Eleştirisi.

ШАНЛЫУРФА-ЭДЕССКИЙ МОЗАИЧНЫЙ ФЕНИКС: ИССЛЕДОВАНИЕ С ПОМОЩЬЮ МЕТОДА ХУДОЖЕСТВЕННОЙ КРИТИКИ И ИКОНОГРАФИЧЕСКОГО АНАЛИЗА

Öz

Это исследование направлено на изучение мозаики Феникса, обнаруженной в районе Шанлыурфа-Эдесса, с помощью художественной критики и иконографического анализа. Феникс (Zumurrud-Anka), известный в мифологиях разных народов как символ возрождения и бессмертия, часто изображался в различных культурах и художественных формах, включая мозаики.
Шанлыурфская мозаика Феникса является редким произведением искусства античности, обладающим археологической и художественной ценностью. Исследование охватывает техники изготовления, материалы и стиль мозаики, а также её связь с культурными и художественными традициями того времени. В работе также рассматривается архитектурный контекст мозаики и её функциональная роль в здании.
В рамках иконографического анализа изучаются визуальные характеристики Феникса, такие как поза, размах крыльев, цвет и узоры перьев. Эти аспекты сопоставляются с мифологическими текстами, чтобы определить акценты художников и их символическое значение. Также анализируется восприятие образа Феникса в местной культуре и его религиозное, социальное и культурное значение.
Мозаика Феникса из Шанлыурфы представляет собой богатый материал для исследований, позволяя не только оценить её художественную ценность, но и получить сведения о религиозных представлениях и социальной структуре античного общества.

Anahtar Kelimeler

мозаика, Эдесса, Феникс (Zumurrud-Anka), мифология, иконография, художественная критика

ARTISTIC CRITIQUE AND ICONOGRAPHIC ANALYSIS OF THE SANLIURFA-EDESSA PHOENIX MOSAIC

Öz

This study analyzes the Phoenix mosaic discovered in the Sanliurfa-Edessa region through the lens of art criticism and provides an iconographic evaluation. In both Turkish and global mythology, the Phoenix (Zumurrud-Anka) symbolizes rebirth and immortality. Represented under various names across cultures, this legendary bird has been depicted in diverse art forms, including mosaics.
The Sanliurfa-Edessa mosaic is a rare artifact from antiquity, offering a unique portrayal of the Phoenix. The study explores the mosaic’s construction techniques, materials, and stylistic features, examining the artistic and cultural influences of its time. Additionally, the architectural context and function of the structure housing the mosaic are analyzed.
The iconographic analysis focuses on the visual elements of the Phoenix, including its posture, wingspan, and the color and patterns of its feathers. By comparing these details with mythological narratives, the research identifies the artistic emphasis and the intended messages conveyed through the mosaic. The study also evaluates the societal, religious, and cultural significance of the Phoenix as perceived by the local population.
The Sanliurfa-Edessa Phoenix mosaic serves as a rich subject for artistic and iconographic analysis, highlighting the cultural interactions and mythological symbols of the region. Beyond its aesthetic value, this mosaic provides crucial insights into the belief systems and social structures of its era.

Anahtar Kelimeler

Mosaic Art, Edessa, Phoenix (Zumurrud-Anka), Mythology, Iconography, Art Criticism

Kaynakça

• Akalın, L. S. (1993). Türk Folklorunda Kuşlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Akgül, T. Y. (2018). Dramatik Metinleri Mitolojiyle Okumak, Ekin Basım Yayım Dağıtım, Bursa.
• Akyürek, T. E. (1996). Bizans’ta Sanat ve Ritüel, Kariye Güney Şapelinin İkonografisi ve İşlevi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Albayrak, Y. (2007). “Antik Dönemde Edessa”, Doğu’dan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, Zero Prod. Ltd., İstanbul, 407-416.
• Albayrak, Y. (2010). Antik Dönemde Edessa (Urfa), Tiydem Yayıncılık, Ankara.
• Albayrak, Y. (2016). “Edessa’da Paganizm ve Hıristiyanlık”, Karadeniz, Sayı 32: 316-324.
• Albayrak, Y. (2017). “Şanlıurfa’da Yeni Bulunan Kaya Mezarları Taban Mozaikleri”, Karadeniz 41: 213-224.
• Albayrak Y. (2019), Göbekli Tepe’den Edessa’ya Şanlıurfa, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Albayrak, Y. (2020). “Edessa Nekropolleri”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 164: 107-116.
• Albayrak, Y. (2022). “Paganizm İnancının Edessa Mozaiklerine Yansıması”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları 169: 131- 140.
• Albayrak, Y. (2023). “Hıristiyanlığın Yayılmasında Urfa’daki Abgar Krallığı’nın Rolü”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 172: 151-162.
• Albayrak Y. ve Mutlu S. İ. (2014). “Soğmatar Kutsal Alanı ve Yakın Çevresi Yüzey Araştırması, 2012”, 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 27-31 Mayıs 2013 Muğla. 2. Cilt, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Yayın No. 163/2, Muğla, 337-352.
• Albayrak, Y. ve Mutlu, S. İ. (2015). “Soğmatar Kutsal Alanı ve Yakın Çevresi Yüzey Araştırması 2013”, 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 02-06 Haziran 2014 Gaziantep. 2. Cilt, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları Yayın No. 168/2, Ankara, 259-278.
• Albayrak, Y. ve Keskin, O. (2022). “Edessa Mozaiklerinde Hayvan Tasvirleri”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 171: 93- 106.
• Alsan, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu ’ya), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Aslanapa, O. (2005). Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
• Aslanapa, O. ve Durul, Y. (1973). Selçuklu Halıları Başlangıcından On altıncı Yüzyıl Ortalarına Kadar Türk Halı Sanatı, Akbank Yayınları, İstanbul.
• Ateş, M. (2002). Mitolojiler ve Semboller, Milenyum Yayınları, İstanbul.
• Ateş, M. (2000). Mitolojiler ve Semboller Ana Tanrı ve Doğurganlık Sembolleri, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Averintsev, S. S. (2023). “From the Besieged Fortress”, Researcher of World Culture, Bulletin of Liberal Arts Üniversity,147-157.
• Balcı, M. (2016). Mitoloji ve Tarihin Çocukları, Gün Matbaacılık Basın Yayın Dağıtım, İstanbul.
• Bisconti, F. (1979). Aspetti e significati del simbolo della fenice nella letteratura e nell`arte del Cristianesimo primitive, Vetera Christianorum, 16.
• Boydaş, N. (2007) Sanat Eleştirisine Giriş Örneklerle Sanat Eleştirisi, 2. Baskı. Gündüz Yayınları, Ankara.
• Cömert, B. (2010). Mitoloji ve İkonografi De Ki Basım Yayım Ltd. Şti. Ankara.
• Çakmakçı, H. (2011). Türk-İslam Minyatürlerinde Simurg Tasviri ve İkonografisi, Samsun Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Cimok, F. (2000). A Corpus Antioch Mosaics, A turizm yayınları. İstanbul.
• Demiriz, Y. (2002). Örgülü Bizans Döşeme Mozaikleri, 1. Basım, Yorum Sanat ve Yayıncılık, Emir Ofset, İstanbul.
• Drijvers, H. J. W. (1980). Cult of Beliefs at Edessa. Leiden.
• Drijvers, H. J. W. ve Healey, J. F. (1999). The old Syriac İnscriptions of Edessa and Osrhoene. Leiden, Boston, Köln
• Erinç, S. M. (2009). Resmin Eleştirisi Üzerine 3. Baskı, Ütopya Yayınevi, Ankara.
• Ferrua, A. (1941). I Simboli pagani nelle catacomb cristiane, Roma, 19.
• Ferrua, A. (1954–55). Tre note d’iconografia paleocristiana, La fenice sulrogo. In G. Belvederi (Ed.), Miscellanea, Vatican City, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
• Gibson, C. (2012). Semboller Nasıl Okunur Resimli Sembol Okuma Rehberi (Çev. Cem Alpan) 2. Baskı, Yem Yayınları, İstanbul.
• Hill, J. S. (1984). “The Phoenix”, Religion&Literature, Vol. 16, No. 2: 61-66.
• İvgin, H. (2019). Derin Mitoloji İnançlarda –Söylencelerde- Folklorda- Geleneklerde II. Baskı, Kültür Ajans Yayınları, Girişim Ajans Matbaacılık, Ankara.
• Kardeşlik, S. (2011). Vakıflar Halı Müzesinde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Halılarda Kozmolojik ve İkonografik Boyut, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Restorasyon Yıllığı Dergisi.142.
• Karabulut, H. -Önal, M. ve Dervişoğlu, N. (2011). Haleplibahçe Mozaikleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Kaluzny, J. (2020). Phoenix and Delphinus Salvator: The History of the Forgotten Images of Early Christian Iconography, Perspectives On Culture, No. 30, 3: 9-26.
• Kaliszewski, G. (2001). “Niezapomniany mit. Nowy Filomata”, No. 2: 99-104.
• Kleinbauer, E. W. (1972). The iconography and the Date of the Mosaics of the Rotunda of Hagios Georgios, Thessaloniki, Viator, 3: University of California Press.
• Luther, A. (1999). “Das Datum des Orpheus-Mosaiks aus Urfa”, Die Welt des Orients, Bd. 30: 129-137.
• Miziolek, J. (1991). Sol Verus. Studia nad ikonografią Chrystusa wsztuce pierwszego tysiąclecia. Wrocław: Ossolineum.
• Önal, M. (2017). Urfa-Edessa Mozayikleri, Aycı Promosyon Ltd. Şti, Zonguldak.
• Önal, M. & Ercan, M. & Desreumaux, A. ve Dervişoğlu, N. (2011). “Restore Edilen İki Adet Edessa Mozaiği 2011 Two Edessa Mosaics which were restored in 2011”, JMR 6: 9-21.
• Özdağ, D. E. (2017). “Çağdaş Türk Sanatında Gerçek Dışı Kuş Figürleri”, Gazi Üniversitesi, JRES, Eğitim ve Toplum Araştırmaları Dergisi, 4 (1): 17-32.
• Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu VII. Dizi- Sayı 1024 1. Cilt, 5.Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Ross, S. K. (2001). Roman Edessa. Politics and Culture on the Eastern Fringers of the Roman Empire,
• 114-242 CE. Routledge, London/New York.
• Sander, O. (1987). Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Segal, J. B. (1959). “New Mosics from Edessa”, Archeology 12, 150-157.
• Segal, J. B. (1970). Edessa, The Blessed City, Cambridge University Press, Oxford.
• Segal, J. B. (2002). Edessa (Urfa) Kutsal Şehir, Ahmet Arslan (çev.), İstanbul.
• Sühreverdi, Ş. (2006). Cebrail’in Kanat Sesi, çev. Sedat Baran, Sufi Kitap, İstanbul.
• Suhr, E. G. (1976). “The Phoenix”, Folklore, Vol. 87, No. 1: 29-37.
• Şahin, N. (1996). “Beyaz Lekythoslar Işığında Klasik Devirde Atina’da Ölüm İkonografisi ve Ölü Kültü”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi 4: 143-167.
• Şahin, D. (2004). Amisos Mozaiği, 1. Baskı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Şahin, D. (2007). Roma Dönemi Mozaik Betilerine Göre Nereid İkonografisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Şahin, D. ve Ünsal, N. D. (2018). “Ontario Kraliyet Müzesi’nde Sergilenen Edessa Kökenli Bir Grup Mozaik Pano”, Bursa Uludağ Üniversitesi, Journal Of Mosaic Research JMR 11: 239-256.
• Şahin, D. ve Özkeş, Ş. N. (2022). Erwin Panofsky’nin İkonografik ve İkonolojik Eleştiri Yöntemine göre Diego Velazquez’in “Aynadaki Venüs”, İsimli Eserinin Analizi Art and Interpretation, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum.
• Tansü, Y. E. ve Güvenç, B. (2017). Mitolojik Kuşlar Üzerine Düşünceler: Phoenix, Garuda, Simurg, Karakuş Anka, Doç. Dr. Numan Durak Aksoy Anısına Hayatı, Eserleri ve Armağanı, Gaziantep Üniversitesi Matbaa ve Basımevi, Gaziantep, 783-806.
• Tekin, G. (2008). “Güneşin Kuşları: Phoenix ve Anka”, Journal of Turkish Studies, Cilt: 32: 427-428.
• Turan, (Çakmakçı), H. (2012). Tavusla Düşüş, Simurgla Yükseliş İslam Orta Çağ’ına Damgasını Vuran Kuş Risaleleri ve Safir-İ Simurg. Vakıflar Dergisi Aralık 2012 Sayı: 38.
• Tülek, F. (1998). Efsuncu Orpheus The Magician The transition of Orpheus Theme From Paganism To Christianity in the Late Roman Early Byzantine Mosaics, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Uraz, M. (1967). Türk Mitolojisi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul.
• Van Den Broek, R. (1971). The Myth of The Phoenix, E. J. Brill, Leiden.
• Vernant J.P. (2017). Eski Yunan’da Mit ve Toplum, Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul.
• Wilkinson, K. (2008). Sign and Symbols, (Editors: Kim Dennis- Bryan, Nicola Hodgson, Neil Lockley). A Penguin Company.
• Walker, S ve Uysal, A. E. (1992). More Tales Alive in Turkey, Lubbock, Texas.
• Yaşar, Ş. (2003). “Urfa Mezar Kitabe ve Mozaiklerine Göre Urfa Paganlarında Ahiret İnancı”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 2003, 111-121
• https://islamansiklopedisi.org.tr/anka