“UCHA” TRADITION IN KYRGYZ CULTURE AND ITS HISTORICAL- ETHNOGRAPHIC COUNTERPARTS

Yıl 2013, Sayı: 18, 88 - 94, 01.03.2013

Prof. Dr. Olcobay Karatayev

Öz

There is an old Kyrgyz tradition named the “ucha tartuu” i.e. “sacral bone offer” which has been held by the Kyrgyzs since ancient times at feasts and receptions of distinguished, respected guests. This is the tradition of offering horseflesh, exactly a sacrum to the eldest guest of distinction or a very respected man. The sacrum is made from horseflesh. The Kyrgyzs slaughter a horse to show their respect to guests, cut it into pieces and then boil them. This ancient “ucha” i.e. sacrum tradition has been held and known as “nemat” among the Turkic-language ethnicities of Southern Siberia (Kuu- kiji, Kumandy, and Tuba) and in Tungus-languages, Evenks and Evens. “The Ucha tradition” has maintained a very significant role in Economic, Philosophical, Religious and Social life of Kyrgyz people. The main purpose of the “Ucha” ceremony is fair sharing of the hunters’ bags among the members of their tribes. Hunting, which was one of the main activities of social-economic structure, along with traditions and customs dealing with it, was of a great social, economic, religious and ritual significance amongst peoples and tribes living in a mountainous and forest areas, especially the Kyrgyzs. Also, there was another tradition called “shyralga” , i.e. “hunter’s gift” tradition which is related to hunting in the Kyrgyz culture. If one, who met a lucky hunter returning with a bulk of bag, called him saying “Shyralga”, according to the ancient tradition, the hunter would have to give a part of his gained trophy to the man. The imperative verb “shyralgala”, deriving from the noun “shyralga”, means “to wish luck to a hunter”. There were cases when even lucky hunters, who used to return home with a full bag, very often had to return with no piece because they were to share their bags, i.e. meat with those whom they met on their way home. Among the Siberian ethnicities (Evenks, Evens, etc.) there was a tradition to give the first met person an amount of meat from the hunter’s trophy, which would be equal to the person’s body and a part of the hunted animal’s skin if the hunter was lucky to capture a bigger animal, for example, a deer or an elk. This tradition is also common among Mongolian language ethnicities and it is named “shorlogo” in their languages. In Mongolian language, Buryats, the word “shorlogo” means “a piece of meat” or “sharing a piece of meat”. The basic meaning of the “ucha” tradition actually involves providing social equity, fair food share in hardships, mutual support, and a show of support to people according to their social age status qualities (children, elders). It is of a particular significance for those who meet by chance in bad weather conditions as they could help each other with food. This tradition also regulates and provides special rules and norms of extra food delivery. It contributes to and maintains the existing social-economic structure, mutual assistance and marital relationships. The “ucha” tradition was the guarantee of assistance when people faced material hardship in their lives. 

Anahtar Kelimeler

The ucha offering, Shyralga, Shorlogo, Kyrgyz, Mongol, Tungus, Buryat

ОБЫЧАЙ «УЧА» У КЫРГЫЗОВ. АНАЛОГИ ДАННОГО ОБЫЧАЯ У ДРУГИХ НАРОДОВ

Öz

У кыргызов и по ныне существует архаический обычай престижного распределения добычи под названием «уча» – букв. «крестец», «курдюк» или задняя часть туши барана, коня. Этот обычай распределения добычи широко распространены у тюркоязычных и тунгусоязычных народов Сибири. Сущность обычая «уча» заключалась в распределении части добычи своим соплеменникам. При обращении к охотнику: «шыралга» (по монгольски – шорлого), последний обязан был поделиться трофеем. Указанный возглас предусматривал выделение почетной части добытого мяса любому встречному. Охотник-кыргыз, встретив кого-либо едущим с добычей, при слове «ужа» брал заднюю ногу с частью позвоночника и шкуру, второй и третий встречный отрезали себе также лучшие куски мяса, в итоге охотнику не остается ничего. Аналогичный обычай под названием «уча бер!» (букв. дай крестец) был зарегистрирован у хакасов и алтайцев. Например, на Северном Алтае хозяин юрты преподносил лучшую часть мяса «уча» в дар шаману, «который, приняв, обрезывает мякоть, но не всю и дарит, кому захочет из почетных людей. Этот, отрезав себе, передает другому, обыкновенно старшему себя родственнику или чужому, который, отрезав себе, отдает всем находящимся, и тут же окончательно очищают кости «уча», не повреждая их. Архаический обычай «уча» и распределение доли под названием «кешик», бытовали и бытует у современных кыргызов. В кыргызском языке словом «кешик» обозначаются остатки пищи и питья со стола знатных и почетных гостей, которыми угощают молодых или соседей, а также сам гостинец от угощений на пиру. Таким образом, обычай «уча» возник в среде охотников и берет начало от охотничьих промыслов, ибо в «вступал в силу уравнительный закон, восходящий к нормам коллективного производства и потребления родового строя. У кыргызов существовал равный дележ добычи независимо от вклада любого члена охотничьей артели. В противном случае горные хозяева могли рассердиться и не дать удачи в следующий раз. По мнению ученых условия действия обычая «уча» возникли в период разложения родового строя и возникновения соседской общины, когда стало нарушаться исключительное право членов рода на родовые территории, представляется более достоверным предположение, что он возник при первобытно-родовых отношениях. В зависимости от дальнейших социальных условий обычай видоизменился, с течением времени гдето им стали пользоваться в определенных случаях все, независимо от родовой принадлежности, а где-то (например, в Хакасии) он полностью исчез.  Согласно исследованиям, обычай типа «уча» можно отнести к так называемой престижной экономике первобытно-родового строя, которая в зачаточном состоянии возникла еще у охотников того времени, но ее расцвет пришелся на неолитический период. Традиционные нормы поведения требовали неукоснительного дележа излишних продуктов, которые принимали форму дара, брачного выкупа или пищи, приготовленной для устройства праздника. Обычай «уча» гарантировал людям поддержку в случае нужды, ибо он обусловливал развитие взаимопомощи, совершенствовал системы брачных связей и установления социальных градаций. 

Anahtar Kelimeler

«уча тартуу», шыралга, шоролго, кыргызы, монголы, тунгус, Буряты

KIRGIZLARDA “UÇA” GELENEĞİ VE BU GELENEĞİN TARIHÎ ETNOGRAFIK YÖNDEN BENZERLERİ

Öz

Kırgızların düğün yemeklerinde saygın misafirleri kabul etmede eskiden beri devam edegelen “Uça Tartuu” geleneği vardır. “Uça”, yılkının (at) sağrı kemiğinin yani kuyruk sokumu kemiğinin bulunduğu yerdir, hayvanın burası pişirilerek, saygın misafirlerin en büyüğüne veya şerefli bir misafire ikram edilir. Hayvanın burası çok lezzetli, yağlı ve yumuşaktır. “Uça” geleneği, Güney Sibirya’nın Türk Dili konuşan halklarında (Kumanlar, Tuvalar), Tunguzca konuşan Evenk ve Evenlerde “Nemat” adı altında yapıla gelmektedir. “Uça” geleneğinin, tarım ve hayvancılığa dayalı iktisadî, felsefî-dinî ve içtimaî yönden derin anlamları olmuştur. “Uça” geleneğinin içerik yönünden temeli, savaşta kazanılan ganimetin aynı boydan olan insanların arasında eşit paylaşımına dayanmaktadır. Çiftçilik tarzının bir dalı olan avcılık ve ona bağlı olarak ortaya çıkan gelenekler, örf-âdetler; ovada, dağ-orman bölgelerinde yaşayan halklarda, boylarda, özellikle de Kırgızlarda çiftçiliğe dayalı iktisadî, dinî ritüelsel yönden derin anlamları olmuştur. Kırgızlarda avcılıkla ilgili “Şıralga” geleneği vardır. Avdan eli dolu olarak dönen avcıya birisi “Şıralga” diye seslenirse, eski âdetlere göre avcı, elindeki avdan bir parçayı o kişiye vermek zorunda kalırdı. “Şıralga” geleneğinde bu durum, “Avın bereketli olsun, rast gele” dileğinin anlamını vermektedir. Bazı zamanlarda avdan eli dolu dönen avcıların evlerine eli boş gittikleri de olmuştur. Çünkü avcı, eve gelirken yolda karşılaştığı kimselere avladığı hayvandan verme mecburiyetinde kalmıştır. Sibirya halklarında (Evenkler, Evenler vb.) avcı, vurduğu iri hayvandan mesela geyikten, ilk karşılaştığı kişiye boy kadar et ve deri vermiştir. Bu gelenek, Moğolca konuşan halklarda da geniş olarak bilinmektedir ve Moğolcada “Şorlogo” diye adlandırılmaktadır. “Şorlogo”, Moğolca konuşan Buryatlarda “Bir kesimlik et” veya “Bir kesimlik eti paylaşma” anlamını bildirmektedir. “Uça” geleneğinin temel anlamı, sosyal eşitliği, zor hayat şartlarında yiyeceği eşit olarak paylaştırmayı, kendi aralarında yardımlaşmayı, özellikle güçsüzlere yardım etmeyi sağlamaktır. Hayatın zor şartlarında aniden karşılaşılan insanların birbirlerine yardım etmesi (yiyecek-içecek) elzem bir hal almıştır. Fazla olan yiyecek-içeceği paylaşmanın geleneksel kuralları, sosyo-ekonomik düzeni saklamayı, sosyal yönden yardımlaşmayı ve nikâh ilişkilerinin sağlam olmasını sağlamıştır. “Uça” geleneği, insanoğlunun hayat şartlarında maddî yönden zorluk ortaya çıktığı zaman yardım edici bir garanti unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır

Anahtar Kelimeler

Uça tartuu, Şıralga, Şorlogo, Kırgız, Moğol, Tunguz, Buryat