KIRGIZ HALK İNANCI VE HALK HEKİMLİĞİ UYGULAMALARINDA YILAN

Yıl 2012, Sayı: 15, - , 01.09.2012

Yrd. Doç. Dr. Mayrambek Orozobaev

Öz

Today, there are various beliefs and practices about snake that is a reptile species that
always attracts the attention of the community due to the different body structure,
mysterious way of life and wakening of potential danger. Some of these beliefs and
practices continue to exist in the Kyrgyz, an ancient Turkish community. For example,
when a snake enters a tent in the rural areas or yard the house members spread milk drinks
such as milk, buttermilk, koumiss on themselves to alienate the snake from the region. This
is called "white spreading" (ak çaçuu in Kyrgyz). In addition, most keen people (folk
doctors) set forth that their protective spirits are the "White Snake" (ak cılan) and use the
so-called "white-medicine" (ak darı) treatment prepared from the organ of a snake during
their treatments. The basis of the foundation of such belief and application is not fully
understood yet. On the other hand, although snake symbolizes sly, cunning, vindictive,
lethal, presence of malicious creature in most folkloric sources, it is remarkable that some
Kyrgyz tales describe snake as intelligent, honest, responsive, resourceful and sacred
creature. All these conduced towards the detailed study of snake in the Kyrgyz culture in
our study. Snake in the Kyrgyz culture is based on a number of knowledgeable oral culture
narrations. In our study, the traditional practices that we have seen and witnessed have been
considered as well as this information. The subject of the article has been discussed within
the framework of sub-headings Beliefs Related to the Snakes in Kyrgyz Folk Culture and
Snake in Kyrgyz Folk Medicine.
The purpose of this article is to introduce the place and importance of snake within the
Kyrgyz culture, determine the roots of belief and practices regarding snakes between the
Kyrgyz today and contribute to the research of aspects that have not been clarified in the
general Turkish culture.

Anahtar Kelimeler

Snake, snake treatment, Kyrgyz folk medicine, traditional belief of the Kyrgyz

KIRGIZ HALK İNANCI VE HALK HEKİMLİĞİ UYGULAMALARINDA YILAN

Öz

Farklı bir vücut yapısı, gizemli yaşam tarzı ve olası tehlike uyandırması sebebiyle her
zaman insan topluluğunun dikkatini çeken bir sürüngen türü olan yılan hakkında dünyadaki
birçok halkın kültüründe çeşitli inanış ve uygulamalar mevcuttur. Bu inanış ve
uygulamaların bir kısmı en eski Türk halklarından olan Kırgızlarda hala varlığını korumaya
devam etmektedir. Örneğin, Kırgızlar kırsal bölgelerde çadırın içine ya da avluna yılan
girdiği zaman evin fertleri üzerine süt, ayran, kımız gibi sütlü içecekleri serperek onun o
bölgeden uzaklaşmasını sağlarlar. Buna da ak çaçuu (ak serpme) derler. Ayrıca çoğu közü
açık (halk hekimleri)’lar kendi koruyucu ruhlarının Ak cılan (Ak yılan) olduğunu ileri sürer
ve özellikle de tedavi sırasında yılan organından hazırlanmış ak darı (beyaz ilaç) denilen
tedavi malzemesini kullanırlar. Bu tür inanış ve uygulamaların kökünün hangi temellere
dayandığı henüz tam olarak bilinmemektedir. Öte yandan yılan, çoğu folklorik kaynaklarda
sinsi, kurnaz, kindar, ölümcül, kötü niyetli bir varlığı simgelerken, bazı Kırgız masallarında
bilinenin aksine onun zeki, dürüst, duyarlı, becerikli ve kutsal bir varlık olarak
betimlenmesi dikkat çekicidir. Bütün bunlar çalışmamızda Kırgız kültüründeki yılan
konusunu ayrıntılı olarak ele almamıza vesile olmuştur. Kırgız kültüründeki yılan
konusuyla ilgi birçok bilgi sözlü kültür anlatımlarına dayanmaktadır. Çalışmamızda bu
bilgilerin yanı sıra kendi gözümüz ile görüp bizzat tanık olduğumuz geleneksel
uygulamalar da dikkate alınmıştır. Makalenin konusu Kırgız Halk Kültüründe Yılanla İlgili
İnanışlar ve Kırgız Halk Hekimliğinde Yılan alt başlıkları çerçevesinde ele alınmıştır.
Bu çalışmanın amacı, yılanın Kırgız kültüründeki yeri ve önemini tanıtmak, ayrıca
günümüzde Kırgızlar arasındaki yılanla ilgili bazı inanış ve uygulamaların kökenini tespit
etmek ve böylece genel Türk kültürünün henüz aydınlığa kavuşturulmamış yönlerinin
araştırılmasına katkıda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Yılan, yılan tedavisi, Kırgız halk hekimliği, Kırgız halk inançları

KIRGIZ HALK İNANCI VE HALK HEKİMLİĞİ UYGULAMALARINDA YILAN

Öz

В культуре многих народов мира существуют разные верования и практика,
предметом которых является змея, всегда привлекавшая внимание человеческого
общества необычной структурой тела, таинственностью образа жизни и
представляющей потенциальной опасностью. Некоторые из этих верований до сих
пор существуют среди самого древнего туркского народа – кыргызов. Например в
сельской местности, если в юрту попала змея, жильцы поливают её молоком,
айраном, кумысом или другим кисло-молочным продуктом, таким образом змея
покидает жилище. Эта практика называется ак чачуу, то есть «разбрызгивание
белого». А так же люди козю ачык, то есть ясновидящие или народные целители
своих прокровительствующих духов называют Ак жылан, «белая змея» и среди
лечебных средств применяют ак дары, «белое лекарство», которое изготовлено из
различных органов змеи. Корни этих верований и традиций пока не изучены. С
другой стороны привлекает внимание, что змея во многих фольклорных источниках
представляется коварным, хитрым, мстительным, смертоносным, злым героем, а в
кыргызских сказках напротив умным, честным, чувствительным, находчивым и
святым. Всё это повлияло на подробное рассмотрение в нашей работе темы змеи в
кыргызской культуре. Сведения о змеях в кыргызской культуре исходят из произведений устной культуры. Кроме этих сведений в статье представлены вашему
вниманию традиции, свидетелями которых мы были лично. Предмет статьи
рассмотрен под двумя темами Змея в кыргызском народном веровании и в практике
народной медицины.
Цель этой статьи, определить место и важность змеи в кыргызской культуре,
кроме этого определить корни некоторых верований и практических действий до сих
пор имеющих место в жизни кыргызов, таким образом способстовать изучению
неосвещенных сторон общей туркской культуры.

Anahtar Kelimeler

Змея, лечение змеёй, кыргызская народная медицина, кыргызское традиционное верование

Kaynakça

• AYTPAYEV Koyçubay: (Derleme tarihi 2000). Halk hekimi. Kırgızistan’ın Narın bölgesinde Narın şehrinde yaşıyor. Ortaokul mezunu. 1950 doğumlu.
• ÖMÜRALİEVA Turdubübü: (Derleme tarihi 2000). Emekli (Kolhozcu). Kırgızistan’ın Narın bölgesinde Kayıñdı köyünde yaşıyor. İlkokul mezunu. 1920 doğumlu.
• MAMBETAKUNOV Kaseyin: (Derleme
• tarihi 1998). Emekli (Kolhozcu).
• Kırgızistan’ın Isıkköl bölgesinde Kurbu köyünde yaşıyor. Ortaokul mezunu. 1940 doğumlu.
• DÜYŞEYEV Sultangazı: (Derleme tarihi 1995). Emekli (Çoban). Kırgızistan’ın Narın bölgesinde Taşbaşat köyünde yaşıyor. İlkokul mezunu. 1937 doğumlu. Yazılı Kaynaklar:
• ABDULDAYEV E.: (1969). Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, Mektep Yay., Frunze.
• ABRAMZON S. M.: (1999). Kırgız Cana Kırgızstandın Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter, Soros Fondu Yay., Bişkek,
• AKMATALİYEV Abdıldacan: (2003). Kaada Salttar, Ak Batalar, Kırgız Respublikası Uluttuk İlimder Akademiyası Yay., Bişkek.
• AKMATALİYEV Abdıldacan: (2004). Kırgız Adabiyatının Tarıhı, I, Kırgız Respublikası Uluttuk İlimder Akademiyası Yay., Bişkek.
• ARSLAN Ahmet Ali: (2007). “Orta Asya ve Amerika Kızılderili Şamanlarının Giysileri”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni, 16-17 Nisan, Hacettepe Üni., Ankara, s. 51-81
• ASANOV Üsön (ed.): (2004). Kırgız Adabiyatı Entsiklopediyalık Okuu Kuralı, Mamlekettik Til Cana Entsiklopediya Borboru Yay., Bişkek.
• ÄBCET Bakıt: “Türki Halıktarı Mifologiyasındagı Aydahar Beynesinin Tipologiyası” http://www.abai.kz/node/205 (16.12.2008)
• BAŞAR Zeki: (1978). Halk Hekimliği ve Tıp Tarihinde Yılan, Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Yayınları No: 3, Ankara.
• BAYBOSINOV S.: “Jılan Etin Jeysiz be” http//www.zamana.kz/component/content /article/1-latest-news/416-gilan.html (12.12.2009)
• BOLOT Mamat: (2003). “Kırgız El Meditsina Tarıhına Sürtümdör”, “Aalam” gazetesi, S. 90, s. 6.
• BUTANAYEV Viktor Yakovleviç: (2003). Burhanizm Tyurkov Sayana-Altaya, HGU (Hakas Devlet Üni.) Yay., Abakan.
• ERŞAHİN S. (1999). “Kırgızların İslamlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, s. 393-438
• GÜNGÖR Ahmet: (2006). Kırgızca ve Türkçede Hastalık Adlarıyla İlgili Örtmece (Euphemism) Sözler, (H. Karasayev Bişkek Sosyal Bilimler Üniversitesi Türkoloji Bölümü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Bişkek.
• KASIMBEKOV Tölögön: (1986). Kel-kel, Kırgızstan Yay., Frunze.
• KASIMBEKOV Tölögön: (2008). Povester, Añgemeler, Biyiktik Yay., Bişkek.
• KÖSE Nerin: (2004). “Kırgızların Halk Hekimliğiyle İlgili Bazı Pratikleri Hakkında”, Prof. Dr. Abdurrahman Güzel’e Armağan, Gazi Eğitim ve Kültür Vakfı Yay., Ankara, s. 535-542.
• MOLDOBAYEV İ.: (1993). “Manas Eposundagı Eldik Meditsina”, Manasçılar Kırgız Elinin Ruhaniy İnsandarı: Sagımbay Orozbakov 125-c., Bişkek.
• MOLDALİEVA Nurgül: (2010). Kırgız Türkçesinin Sağlıkla İlgili Söz Varlığı, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.
• OROZBAKOV Sagınbay: (1982). Manas, C. IV, Kırgızstan Yay., Frunze. 17 17