A STUDY ON S. ÇOYBEKOV TELLİNG OF CHORA BATIR EPIC IN THE CONTEXT OF INTERA CTION OF KAZAKH AND KYRGYZ EPIC TRADITIONS

Yıl 2010, Sayı: 8, 108 - 122, 01.12.2010

Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim Şahin

Öz

Struggles between Khanate of Kazan and Russians in the sixteenth century regarded as reflection on an oral tradition, Çora Batır epic is well known narration among Kazan, Crimea, Chuvash, Nogai, Kazakh, Kyrgyz and Karakalpak Turks. Having found the opportunity to spread over a large area from Kyrgyzstan to Kazan, the epic provides important data in terms of interaction between public narratives immigration and customs. Emerged as a product of the close relationship between Kazakh and Kyrgyz epic traditions, Cora Batır’s Çoybekov narrative is studied in comparative to Cora Batır narratives in the epic of Turkish and Kazakh as well as other communities in this study. As a result of determination and assessment, it is found that epic tellers have an important role in wide geographical spread of epic Cora Batır, and that undergoing some changes and transformations in terms of form, content and structure, the epic adapted to various epic traditions. In addition, it is emphasized that attention should be paid to epic tellers and the general features of tradition in which the text is taken shape. 

Anahtar Kelimeler

Epic, Chora Batir, Kazakh, Kyrgyz, Narikbay

В СВЯЗИ С ВЗАИМОДЕЙСТВИЕМ КАЗАХСКИХ И КЫРГЫЗСКИХ ДАСТАНОВ ИССЛЕДОВАНИЕПРОДАСТАН ЧОРА БАТЫРА РАЗЪЯСНЕННЫЙ С. ЧОЙБЕКОВЫМ

Öz

В шестнадцатом веке дастан Чора Батыра в борьбе между Русскими и Казанским Ханством определяется как проявление устной традиции; которую знают Казанские, Крымские, Чувашские, Ногайские, Казакские, Каракалпакские и Кыргызские Турки. Этот дастан который нашел возможность распространиться в широкой области от Казани до Кыргызии, в повествовании переселения народа и в связи взаимодействий традиций преподносит очень важные данные. В этой статье, как продукт близких отношений между традициями Казахских и Кыргызских дастанов вышел дастан Чора Батыра с разъяснениями С. Чойбекова, и исследовался также в сравнительной форме с разъяснениями Казахских и других Турецких народов. В сделанных констатациях и итогах оценки, мы увидели что дастан Чора Батыра распространился на широкой географии из-за важной роли рассказчиков, форма дастана, содержание и строение испытало некоторые изменения и преобразования адаптировались в разные традиции дестанов. А также, проведенные работы над текстами дастана показали, что надо обратить внимание на рассказчиков дастана и на общий традиции под влиянием которых был написан текст.

Anahtar Kelimeler

Дастан, Чора Батыр, Казак, Кыргыз, Нарикбай

KAZAK VE KIRGIZ DESTAN GELENEKLERİNİN ETKİLEŞİMİ BAĞLAMINDA ÇORA BATIR DESTANI’NIN S. ÇOYBEKOV ANLATMASI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

On altmcı yüzyılda Ruslarla Kazan Hanlığı arasındaki mücadelelerin sözlü geleneğe yansıması olarak değerlendirilen Çora Batır destanı; Kazan, Kınm, Çuvaş, Nogay, Kazak, Karakalpak ve Kırgız Türkleri arasında bilinen bir anlatmadır. Kazan’dan Kırgızistan’a kadar geniş bir alana yayılma imkânı bulmuş olan bu destan, halk anlatılarının göçü ve gelenekler arası etkileşim açısmdan önemli veriler sunmaktadır. Bu makalede, Kazak ve Kırgız destan gelenekleri arasındaki yakın ilişkinin bir ürünü olarak ortaya çıkmış Çora Batır’m S. Çoybekov anlatması, hem Kazak hem de diğer Türk topluluklarındaki Çora Batır anlatmalarıyla mukayeseli bir şekilde incelenmiştir. Yapılan tespit ve değerlendirmelerin sonucunda, Çora Batır destanının geniş bir coğrafyaya yayılmasında destan anlatıcılarının önemli bir rolünün olduğu, destanın şekil, muhteva ve yapı açısmdan bazı değişim ve dönüşümlere uğrayarak çeşitli destan geleneklerine adapte olduğu görülmüştür. Ayrıca, destan metinleri üzerinde yapılan çalışmalarda destan anlatıcılarına ve metnin şekillendiği geleneğin genel özelliklerine ayrıca dikkat edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Destan, Çora Batır, Kazak, Kırgız, Narikbay

Kaynakça

• AÇA Mehmet (1997). “Türk Destanlarındaki Aşerme (Yerikleme) Motifinin Destan Kahramanlan Üzerindeki Etkisi ve Hayvan Ata (Ecdat) İnancıyla Olan Bağlantısı”, Millî Folklor, 5 (34), Yaz 1997, 78-81.
• AÇA Mehmet (1999). “Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve Aş Verme (Aş Toyu)”, Millî Folklor, 43, Güz 1999,24-33.
• AHMETOVA F. (1984). Tatar Halik İcatı. Dastannar, Kazan: Tatar. Kit. Neşr.
• ALİMOV Ulanbek (2003). Kırgızistan’da Akınlar ve Akınlık Geleneği, İzmir (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Batırlar Cin. Kırımdın Kırk Batın/Murm Cıravdan Cazılgan Moralar, 5. Tom, Almatı 1989: Cazuşı.
• BEKİROV Cafer (1980). Destanlar, Taşkent: Gafur Gulam Adına Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.
• BEKİROV Cafer (1991). Kınmtatar Ağız Yaratıcılığı, Taşkent: Ukiyuvçi.
• BERDİBAY Rahmankul (1995). Epos El Kazınası, Almatı: Ravan.
• BORATAV Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık.
• CAYNAKOVA Aynek (1995). “Manas Eposundagı Genealogiyalık Tsiklizatsiya Printsibinin Manisi”, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan, 128-144.
• DUYMAZ Ali (2007). “Oğuz Kağan Destam’ndan Dede Korkut Kitabı’na Kahramanların Beden Tasvirlerinin Sembolik Anlamlan Üzerine Değerlendirmeler”, Millî Folklor, 10(76), Kış, 50-58.
• DUYMAZ Ali (1998). “Dede Korkut Kitabı’nda Alplığa Geçiş ve Topluma Katılma Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/1, 39-50.
• EKİCİ Metin (2004). Türk Dünyasında Köroğlu (İlk Kol) İnceleme ve Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• EKREM Ali-Ali Hilmiye (1985). Tepegöz Dobruca Masalları, Bükreş: Kriterion Kitabevi.
• ERGUN Metin (1996). “Karakalpak Âşık Tarzı Şiir Geleneği Üzerine Araştırmalar-1”, Türk Kültürü, XXXIV(397), Mayıs, 275-289.
• İBRAHİMOVA Liliya (2002). Törki Haliklar îcatında Çura Batır Dastanı, Kazan: Fikir.
• İNAN Abdülkadir (1998). “Orta Türk Destanlan ve Kırım I”, Makaleler ve İncelemeler, I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınlan, 76-85.
• KEBEKOVA B. (1985). Kırgız, Kazak Akındannın Çıgarmaçılık Baylanışı, Frunze: İlim Basması.
• KURAK Akdes Nimet (2002). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Murat Kitabevi Yaymlan.
• LATIYFİ F. (1993). Çura Batır, Kazan.
• MAKSETOV Kabil (1996). Karakalpak Halkının Körkem Avızeki Döretpeleri, Nökis: Bilim.
• MEMBETNAZAROV K.-S. Bahadırova (1995). Er Şora Karakalpak Halik Destanı, Nökis: Karakalpakstan Baspası.
• ORTEKİN Haşan (1939). Çora Batır Destanı, İstanbul: İstanbul Eminönü Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi Neşriyatı.
• OROZOYA Gulbara (2002). Munduk Zarlık, Kız Danyka, Nankbay El Adabiyatı Seriyasmm 11. Tomu, Bişkek: Şam Basması.
• REICHL Kari (2002). Türk Boylarının Destanları (Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı), çev.: Metin Ekici, Ankara: Türk Dil Kurumu Yaymlan.
• REICHL Kari (2005). “Edigü: Tarihi Kişilik, Destanların Kahramanı ve Ulusal Özleşmenin Karakteri”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 601-608.
• SALGIR Abdülkadir (1982). “Çora Batır Destanı Hakkında”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri II. Cilt Halk Edebiyatı, Ankara: Millî Folklor Araştırma Dairesi Yaymlan, 361-371.
• SCHMITZ Andrea (2004). Ediğe Destanı Bir Kahramanlık Geleneğinin İçeriği, Oluşumu ve Etkileri, çev.: Can Bulut, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yaymlan.
• ŞAHİN Halil İbrahim (2005). “Türk Destanlarında Kahramanın “Bahadır” Atıyla Buluşması ve Smaşması”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 639-648.
• TURAL Güzin (1995). “Çora Batır Destam’nm Kırım Varyanttan İle Manas Destanı Arasındaki Benzerlikler”, Manas Destanı ve Etkileri Uluslararası Bilgi Şöleni (Ankara 21-23 Haziran 1995, Konya 24-26 Haziran 1995), Ankara 1995: Atatürk Kültür Merkezi Yaymı, 241-257.
• TÜRKMEN Fikret (2001a). “Romanya Tatarlarında Yaşayan Ortak Destan ve Hikâyelerimiz”, Türk Dili, 600, Aralık 2001, 698-706.
• TÜRKMEN Fikret (2001b). “Kırgızistan’da Ata Kültü ve Kutsal Yerler”, Uluslararası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi Bildirileri 23-28 Ekim 2001, Ankara 2001, 867-872.
• TÜRKMEN Fikret (2002). “Karakalpakistan’da Destan Çahşmalan”, VI. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Son Elli Yılda Türkiye Dışındaki Türk Halk Kültürü Çalışmaları Seksiyon Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yaymlan, 269-275.
• TÜRKMEN Fikret (2004). “Kazakistan’daki Bazı Önemli İnanç Merkezleri ve Bunların Yeniden Keşfedilmesi”, Prof. Dr. Abdurrahman Güzel’e Armağan, Ankara: Gazi Eğitim ve Kültür Vakfı Yayını, 649-657.
• URMANÇİ Flora Vagapovna Ahmetova (2004). Tatar Eposı. Dastannar, Kazan: Rannur Neşriyatı.
• YILDIZ Naciye (1995). Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yaymlan.
• YOLDAŞ OĞLU Fazıl (2000). Alpamış Destanı, akt.: Aysu Şimşek-Canpolat ve Aynur Öz, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yaymlan.
• YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü I, çev.: Abdullah Taymas, Ankara: Türk Dil Kurumu Yaymlan.