Kırsaldan Kente Miras Endüstri Arkeolojisine İki Örnek: Isparta Bıtrak ve Hüseyin Baş Değirmenleri

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 2, 1162 - 1185, 15.06.2023

Ayşe Betül Gökarslan , Duygu Köse

https://doi.org/10.35674/kent.1223597

Öz

Kırsal alanların kentsele dönüşümü sadece yaşama biçimi ve mekânları değil, aynı zamanda herhangi bir zanaat veya üretimin gerçekleştirildiği ve endüstri mirasının ilk örnekleri sayılabilecekler yapıları ve alanları da etkilemiştir. Bu değişimden yöre halkı ve besledikleri hayvanlar için üretilen buğday ve mısırın öğütüldüğü değirmenler de payını almıştır. Öyle ki üretim teknolojilerinin gelişmesi ve öğütme işleminde fabrikasyon sisteme geçişle, değirmenlerin birçoğunun terk edilmeye başlamış ve daha sonra da atıl durumda kalarak yıkılmalarına neden olmuştur. Oysaki suyolları üzerinde inşa edilen su değirmenleri, bulundukları alanın coğrafi yapısı ile ilişkili, eğimi verimli kullanan, topografyaya uyumlu yapılar olmalarının yanında, konumlandıkları alanlar için sadece mimari değil arkeolojik değere de sahiptirler. Özellikle suyun tahliye edildiği, öğütme işleminin yapıldığı ve öğütülen tahılların aktarıldığı teçhizat ve metal aksamlar endüstri arkeolojisini oluşturan parçalarıdır. Isparta eski kent merkezi Dere, Doğancı, Yenice ve Emre Mahallelerinden oluşmaktadır. Bu bölgede önemli bir su kaynağı olan Andık Deresi’nin üzerinde çeşme, hamam, değirmen, iplik boyahanesi, çamaşırhane gibi su ile ilişkili yapılar inşa edilmiştir. Bu yapılar içerisinde endüstri arkeolojisinin örnekleri olan iki adet Isparta değirmeninin acil koruma altına alınma gereksinimleri dikkati çekmiştir. Bu nedenle bu çalışmada öncelikle suyolları tespit edilmiş, ardından arşiv kaynaklarından varlığı bilinen ama günümüze ulaşamayan ve günümüzde halen ayakta olan değirmenler listelenmiş, atıl durumda kalan Bıtrak ve Hüseyin Baş Değirmenleri koruma bağlamında incelenmiştir. Endüstri arkeolojisi örnekleri olan bu değirmenlerin mimari ve yapısal özellikleri ve korunmuşluk durumu ele alınmış, korunmaları konusunda öneriler geliştirilmiştir. Çalışmada yerinde gözlem, ölçüm, fotoğraflama yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Endüstri Arkeolojisi, Kırsal Mimari Miras, Mimari Koruma, Değirmen, Isparta Değirmenleri, Değirmen Mimarisi

Two Examples of Heritage Industrial Archeology from Rural to Urban: Isparta Bıtrak and Hüseyin Baş Mills

Öz

The transformation of rural areas into urban has not only affected the way of life and places, but also the structures and areas where any craft or production is carried out and which can be considered as the first examples of industrial heritage. The mills that grind wheat and corn produced for the local people and the animals they feed also benefited from this change. With the development of production technologies and the transition to the fabrication system in the grinding process, many of the mills have started to be abandoned and then remained idle, causing them to be demolished. However, the water mills built on the waterways are structures that are related to the geographical structure of the area, using the slope efficiently, compatible with the topography, and also have not only architectural but also archaeological value for the areas where they are located. In particular, the equipment and metal parts where the water is discharged, the grinding process is carried out and the ground grains are transferred are the parts that make up the industrial archeology. Isparta old city center consists of Dere, Doğancı, Yenice and Emre Neighborhoods. Water-based structures such as fountains, baths, mills, laundry and yarn dyeing houses were built on the Andık Stream, which is an important water source of this region. Among these structures, the urgent needs for conservation of two Isparta mills, which are the findings of industrial archeology, attracted attention. For this reason, in this study, first of all, the waterways were determined, then the mills, whose existence is known from archive sources, but which have not survived, and which are still standing today, are listed. The idle Bıtrak and Hüseyin Baş Mills were studied in the context of conservation. Architectural and structural features and preservation status of these mills, which are examples of industrial archeology, were discussed and suggestions were developed for their preservation. In the study, on-site observation, measurement and photographing methods were used.

Anahtar Kelimeler

Industrial Archeology, Rural Architectural Heritage, Architectural Conservation, Mill, Isparta Mills, Architecture of Mill

Kaynakça

• Aksu, F. (1940). Dalboyunoğlu Vakfı, Ün Dergisi, Isparta 1940, cilt: X, 112-113, s.1544-1545.
• Alpan, A. (2012). Eski Sanayi Alanlarının Yazındaki Yerine ve Endüstri Arkeolojisinin Tarihçesine Kısa Bir Bakış. Planlama Dergisi, c:1, sayı:1, s.21-28.
• Anonim. (1973) 1973 Isparta İl Yıllığı. Isparta: Isparta Valiliği.
• Anonim. (2001). Isparta 1880-1980. Isparta: Isparta Valiliği.
• Anonim. (2022). Isparta İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, https://isparta.ktb.gov.tr/TR-71024/dogal-degerler.html [erişim tarihi: 05.03.2022].
• Arıkan, Z. (1988). XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı. [Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:52]. İzmir.
• Aygün, B. (2018). Isparta'nın Bir Gazi Değirmeni! http://www.son32.com/haber/isparta-nin-bir-gazidegirmeni-3467h.html [erişim tarihi: 22.03.2022].
• Aykaç, Z. (2021). Diyarbakır İlindeki Tarihi Su Değirmenlerinin Konumlarının Ve Hidrolik Enerji Potansiyellerinin Araştırılması, [Dicle Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı]. Diyarbakır.
• Böcüzade Süleyman Sami. (1983). Kuruluşundan Bugüne Kadar Isparta Tarihi I- II, (Çeviren Suat Seren), İstanbul: Serenler Yayınevi.
• Ceylan, S. (2014). Kaybolmakta Olan Bir Kırsal Maddi Kültür Örneği: Su Değirmenleri (Ağlasun Örneği), Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt 19, Sayı 31, 65 – 82.
• Çorapçıoğlu G.Ö. (2015). Doğu Karadeniz Örneğinde Su Değirmenlerinin Belgelenmesi ve Korunması Konusunda Bir Yöntem Araştırması. [Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü]. İstanbul.
• Çorapçıoğlu, G. Ö., Binan, D. U. (2017). Su Değirmenlerine Yönelik Bir Belgeleme ve Koruma Yöntemi, Megaron Dergisi, 12(2): 228-248.
• Demirci, D. (2011). Isparta Evleri, Isparta Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları: 7, Sistem Ofset Bas. Yay. San. Tic. ve Ltd. Şti, Isparta.
• Erdoğan, S. (2021). Tek parti döneminde Isparta (1923-1950) [Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi].
• Gökarslan, A.B., Köse, D. (2022). Fotoğraf ve çizim arşivi.
• Katırcıoğlu, N. (1958). Bütün Isparta, Bereket Matbaası, Ankara.
• Kıraç, A. B. (2001). Türkiye’deki Tarihi Sanayi Yapılarının Günümüz Koşullarına Göre Yeniden Değerlendirilmeleri Konusunda Bir Yöntem Araştırması. [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi]. İstanbul.
• Kodaman, B., Babacan, H. (1998). Hafız İbrahim Demiralay’ın Hatıratı ve Isparta’da Milli Mücadele ile İlgili Belgeler, Göltaş Yayınları, Isparta.
• Köksal, G. (2005). İstanbul’daki endüstri mirası için koruma ve yeniden kullanım önerileri. [Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri]. İstanbul.
• Ölmez, F.N., Gökmen, Ş. (2005). Isparta İl Merkezi'nde Bulunan Türbeler, Bilig Dergisi, sayı 35.
• Özüdoğru, A.A. (2010). Adana’da Dokuma Sanayi Yapılarının Endüstri Mirası Kapsamında İncelenmesi, [Çukurova Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Adana.
• Şenol, S.(2006). A'dan Z'ye Isparta'nın El Kitabı, Isparta Belediyesi, Isparta.
• Temurçin, K. (2004). Isparta İlinde Sanayinin Gelişimi Ve Yapısı, Coğrafi Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, s.79 – 95.
• TICCIH. (2003). The Nizhny Tagil Charter for the Industrial Heritage.