ORTAÇAĞDA TRABZON LİMANININ TARİHSEL COĞRAFYASININ SİYASAL VE EKONOMİK SONUÇLARI

Yıl 2017, Cilt: 11 Sayı: 22, 9 - 42, 15.05.2017

Bayram Arif Köse

https://doi.org/10.18220/kid.313361

Cited By: 1

Öz

Tarih boyunca doğu-batı ticaretinde önemli bir yere sahip olan Trabzon
limanı gerek Kafkaslara gerekse İran’dan batıya uzanan güzergâhın önemli
noktasında yer alır. Bu nedenle askeri ve ticari sahada pek çok devlet
tarafından kullanılmıştır. Müslüman Arapların fetihlerinin dışında kalsa da
Selçuklu Türklerinin ilgi duyduğu limanlardan biri olmuştur. Doğu Roma
hâkimiyetinde askeri üs niteliği kazanmış ve Trabzon Rum Devleti hâkimiyetiyle
başkent olarak daha çok Ceneviz ve Venedik ticaretinin en mühim limanı haline
gelmiştir. Bu çalışma Ortaçağda çeşitli toplulukların Trabzon limanında söz
sahibi olma çabalarını, limanın siyasi ve ekonomik önemini, limana ulaşan kara
ve deniz yollarını ve burada yapılan ticaretin mahiyetini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Karadeniz, Venedik

POLITICAL AND ECONOMIC SITUATION OF TREBIZOND PORT IN THE MIDDLE AGES

Öz

 The port of Trabzon, which has
occupied an important position in the East-West trade throughout history, is
situated on a significant route connected both to Caucasus and to the West from
Iran. For this reason, it was used by several states on military and mercantile
grounds. Although the port had not been conquered by Arab Muslims, it was one
of the ports that awoke the interest of the Seljukian Turks. It operated as a
military base under the reign of East Roman Empire, and became the most
significant port of the trade between Genoa and Venice as the capital city of
the Empire of Trebizond. This study aims at revealing the endeavours of several
states for the rule of the port, the political and economic significance of the
port, and the characteristics of trade conducted on the roads linked to the
port.

Anahtar Kelimeler

Trebizond, Black Sea, Venetian

Kaynakça

• KAYNAKLARAK, Mahmut, “İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (6–8 Kasım 1998), Trabzon 1999, s. 23-34.
• AKIŞIK-KARAKULLUKÇU, Aslıhan, “The Empire of Trebizond in The World-Trade System: Economy and Culture”, Trade in Byzantium, Papers From The Third International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposıum, Ed.: Paul Magdalino and Nevra Necipoğlu, İstanbul, 24-27 Haziran 2013, s. 323-336. ALLEN, W. E. D., “The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, Vol: 74/2, 1929, s. 135-156. ANTÂKÎ, Yahyâ b. Saîd el-Antâkî, Tarîh el-Antâkî, Neş. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Trablusşam 1990. ARRIANUS, Arrianus’un Karadeniz Seyahati, Çev. Murat Arslan, Ödin Yayıncılık, İstanbul 2005. ATALAR, Münir, “XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri ve Önemi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (6–8 Kasım 1998), Trabzon 1998, s. 131-135. ATTALEIATES, Mikhael, Tarih, Çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008. BARBARO, Josaphat, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, Çev. Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005. BAYKARA, Tuncer, “Bir Selçuklu Şehri Olarak Niksar”, I. Araştırma Sonuçları Toplantısı, İstanbul, 23–26 Mayıs 1983, s. 189-194. BEDROSIAN, Robert, “Armenia During the Seljuk and Mongol Periods”, The Armenian People from Ancient to Modern Times, Vol. 1, New York 1997, s. 241-271. BIJIŞKYAN, P. Minas, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları no: 1411, Ter.ve notlar: Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1969. BİLGİN, Mehmet, Doğu Karadeniz Tarih, Kültür, İnsan, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2010. BRYER Anthony A. M.-WINFIELD, David, The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos I, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, 1985. BRYER, Anthony A. M., “The Question of Byzantine Mines in the Pontus: Chalybian Iron, Chaldian Silver, Koloneian Alum and the Muminy of Cheriana”, AS, Vol. 32, 1982, s. 133-150. __________, “Shipping in the Empire of Trebizond”, Mariner’s Mirror 52. Journal of the Society for Nautical Research, 1996, s. 3-12. __________, “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception”, DOP, Vol. 29, 1975, s. 113-149. __________, “The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their Resources, Products, Agriculture, Ownership and Location”, Archeion Pontou 35, Papers Given at the Twelfth Spring Symposium of Byzantine Studieis, Birmingham 1978, s. 370-477. __________, “The Fate of George Komnenos, Ruler of Trebizond (1266-1280)”, Byzantinische Zeitschrift 66. Munich 1973, s. 332-350. COSTANTINE PORPHYROGENITUS DE ADMINISTRANDO IMPERIO, (Greek Text Edited: GY. Moravcsik), (English Translation: R. J. H. Jenkins), Washington 1967. ÇİĞDEM, Süleyman, “Eskiçağda Trabzon Limanı: Askeri ve Ekonomik Yönden Gelişimi ve Doğu-Batı İlişkilerindeki Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 10/2, Erzurum 2007, s. 133-155. DARKOT, Besim, “Erzurum”, İA., C: 4, s. 340-341. DIMAŞKĪ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Tâlib el-Ensârî ed- Dımaşkī es-Sûfî, Nuhbetü’d-dehr fî acâibi’l-ber ve’l-bahr, Çev. M. A. F. Mehren, Copenhague 1874. DREWS, Robert, “Karadeniz’de En Eski Grek Yerleşmeleri”, Çev. Ömer Çapar, DTCFTAD, S: 15 (26), s. 303-327. EBÜ’L-FİDÂ, El-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâil b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, Neş. M. Reinaud, Paris 1840. FALLMERAYER, Jakob Pihilipp, Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, Çev. Ahmet Cevat Eren, Haz. Celalettin Yavuz-İsmail Hacıfettahoğlu, Not. İbrahim Tellioğlu, TTK, Ankara 2011. FAROQHI, S., “Trebizond”, Historic Cities of the Islamic World, Boston 2007, s. 523-526. FINLAY, Georg, The History of Greece and of the Empire of Trebizond 1204-1461, London 1851. GREGORY, Timothy E., Bizans Tarihi, Çev. Esra Ermert, YKY, İstanbul 2008. GEYİKOĞLU, Hasan “Selçuklular’ın Deniz Politikası ve Denizcilik Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Fakültesi Dergisi, S: 22, Erzurum 2003, s. 251-267. GROUSSET, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev. Sosi Dolanoğlu, Aras Yayınları, İstanbul 2006. HAMEVÎ, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî, Mu’cemü’l-Büldân, C: 1, Beyrut 1977. HAYRİ, Abdülvahap, İktisadî Trabzon, Haz. Melek Öksüz, Serander Yayınları, Trabzon 2008. HEWSEN, Robert, Armenia A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London 2001. HEYD, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, Çev. Enver Ziya Karal, TTK, Ankara 2000. HONIGMANN, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı Grekçe, Arapça, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e Kadar, Çev. Fikret Işıltan, İÜEFY, İstanbul 1970. İBN BÎBÎ, Selçuknâme, Çev. Mükrimin Halil Yinanç, Haz. Refet Yinanç, Ömer Özkan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010. İBNÜL-ESÎR, Ebu’l-Fida İbnül-Esîr Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-târîh, C: 1-10, Çev. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016. İBNÜ’L-VERDÎ, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer İbnü’l-Verdî, Harîdetü’l-acâib ve Ferîdetü’l-garâib, Tah. Muhammed Zenâtî, Kahire 2008. İBN HAVKAL, Ebü’l-Kâsım İbn Havkal en-Nasibî, Sûretü’l-arz, Neş: M. J. De Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum C: 2, Leyden1967. İDRÎSÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî, Nüzhetü’l-müştâk fi’htirâkı’l-âfâk, C: 1-2, Kahire 2002. İPEK, Ali, “Trabzon’un Ortaçağda Ticaretteki Yeri”, Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), C: 1, Trabzon 2011, s. 31-38. İSTAHRÎ, Ebu İshâk İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Tah. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî, 1961. KALKAŞENDÎ, Ebü'l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Ali Kalkaşendî, Subhü'l-A'şa fî Sınaati'l-İnşâ, C: 1-14, Tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut 1987. KARTLIS TSKHOVREBA (History of Georgia), Trans. Dmitri Gamq’relidze, Ed: Roin Metrevelli and Stephen Jones, Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014. KEÇİŞ, Murat, Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler (1204-1404), TTK, Ankara 2013. __________, “Trabzon Rum İmparatorluğunun Kuruluşunda Çevreyle Olan İlişkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 28, S: 46, s. 143-162. __________, “Türkiye Selçuklularının 1223 Yılında Trabzon Üzerine Düzenledikleri Seferler Hakkında Yeni Bir Kaynak ve Bazı Yeni Bilgiler”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 28, Bahar 2012, s. 40-54. __________, “Trabzon İmparatoru III. Aleksios’un Khrysoboulloslarına Göre Venediklilerin Trabzon Ticareti Hakkında Gözlemler”, Trade in Byzantium, Papers From The Third İnternational Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposıum, Ed. Paul Magdalino and Nevra Necipoğlu, İstanbul, 24-27 Haziran 2013, s. 337-358. KHONIATES, Niketas, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 1995. KLAVIYO, Ruj Gonzales de, Timur Devrinde Semerkand’a Seyahat, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1975. KOMNENA, Anna, Alexiad (Malazgirt’in Sonrası), (Çev: Bilge Umar), İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1996. KSENOPHON, Anabasis (Onbinlerin Dönüşü), Çev. Oğuz Yarlıgaş, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2011. LAIOUI, A., “Marino Sanudo Torsello, Bizans ve Türkler: 1332-1334 Türklere Karşı İttifakın Perdearkası”, Çev. Murat Keçiş, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 22, S: 34, 2003, s. 183-205. LOWRY, Heath W.-EMECEN, Feridun, “Trabzon”, DİA., C: 41, s. 296-301. MANANDIAN, H. A., The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, Erevan 1946, Trans. N. G. Garsoian, Lisbon 1965. MES’ÛDÎ, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Alî el-Mes’ûdî el-Hüzelî, Mürûcü’z-zeheb (Altın Bozkırlar), (Maçoudi, Les Prairies D’or), C: 1-9, Metin ve Ter. C. Barbier de Meynard, Pavet de Courteille, A L’Imprimerie Impériale, Paris 1863. MILLER, William, Son Trabzon İmparatorluğu, Çev. Nurettin Süleymangil, Heyamola Yayınları, İstanbul 2007. MUKADDESÎ, Şemsüddin ebi Abdullah Muhammed ibn Ahmed ibn Ebî Bekr el-Bennâ el-Beşşârî el-Mukaddesî, Kitâbu Ahseni’t-tekasim fi-ma’rifeti’l-ekalîm, Neş. M. J. De Goeje, Brill 1877. MUSTAWFÎ, Hamd-Allâh Mustawfî Qazwîn, Nuzhat-Al-Qulûb, Trans. G. Le Strange, Leyden 1919. OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 2006. ÖMERÎ, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yahyâ İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l-Emsâr, C: 1-27, Tah. Kamil Selman el-Cebûrî, Beyrut 2010. ÖZDAL, Ahmet N., Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar (X-XIV. Yüzyıllar), Selenge Yayınları, İstanbul 2016. ÖZKUYUMCU, Nadir, “Tolunoğulları”, Türkler Ansiklopedisi, C: 5, s. 15-38. PAYDAŞ, Kazım, “Ak-Koyunlular Döneminde Ticaret”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 23 (36), 2004, s. 213-223. POLO, Marko, Marko Polo Seyahatnâmesi, C: 1, Haz. Filiz Dokuman, Tercüman Gazetesi Yayınları. QUENTIN, Simon de Saint, Bir Keşiş’in Anılarına Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, Antalya 2006. SAĞLAM, Ahmet, “Memlûk Kaynaklarında Karamanoğulları (1256-1341)”, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu-II- Karamanoğulları Beyliği, Ed. Mehmet Şekerci, Mehmet Mercan, Yakup Kaya, Cem Uncu, Konya 2016, C: 1-2, s. 418-441. __________, “Ortaçağda Orijinal Bir Siyasi Yapı: Güçlü ve Nüfuzlu Her Emir Sultan Olur”, Uluslarası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, Yıl: 2015, C: 2, S: 4, s. 107-126. __________, “Moğol-İlhanlı Tahakkümünden Bağımsızlığa Giden Süreçte Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed b. Kalavun’un Anadolu Beylikleri ile Münasebetleri”, Tarihin Peşinde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2015, S: 14, s. 29-50. SEBEOS, History, (Translated: Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York 1985. SINCLAIR, T. A., Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, Vol: II, London 1989. STRABON, Geographika (Antik Anadolu Coğrafyası), XII. 3, Çev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012. SUBAŞI, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Turkish Studies, Vol: 7/3, 2012, s. 2329-2351. __________, “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hâkimiyeti”, Turkish Studies, Volume 8/5, Ankara 2013, s. 705-731. ŞŞAKİR Şevket, Trabzon Tarihi, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Kurtuba Kitap, İstanbul 2013. TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk (Taberî Tarihi), C: 1-11, Tah. Muhammed Ebu’l Fazl İbrahim, Beyrut 1967. TAFUR, Pero, Travels and Adventures 1435-1439, Trans. and Edited with an Introduction: Malcolm Letts, London 1926. TAFUR, Pero, Pero Tafur Seyahatnamesi 9 Mayıs 1437-22 Mayıs 1438, Çev. Önsöz, Notlar: Hakan Kılınç, İstanbul 2016. TALWAR-Annika Asp, “Mikhail Panaretos’un Vakayinamesi”, Bizans’ın Öteki İmparatorluğu: Trabzon, Ed. Antony Eastmond, İstanbul 2016, s. 175-215. TEKİNDAĞ, Şehabeddin, “Trabzon”, İA., C: 12/1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 455-477. TELLİOĞLU, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon 2007. __________, Trabzon Rum Devleti (1204-1461), Serander Yayınları, Trabzon 2009. __________, “Trabzon Rum Devleti’nin Hıristiyan Dünyasıyla İlişkileri (1214-1458)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 5, s. 33-53. TEXIER, Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi I-III, Çev. Ali Suat, Latin harflerine aktaran: Kâzım Yaşar Kopraman, Sad. Musa Yıldız, C: 1-3, Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002. TEZCAN, Mehmet, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Serander Yayınları, Trabzon 2012. TOGAN, A. Zeki Velidi, “Azerbaycan”, İA., C: 2, s. 91-118. __________, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, S: 1, 1931, s. 1-42. TURAN, Şerafettin, “Karadeniz Ticaretinde Anadolu Şehirlerinin Yeri”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 147-158. URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vakayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162 Çev. Hrant D. Andreasyan, Not. Edouard Dulaurer, Halil Yınanç, TTK, Ankara 2000. USPENSKI, F. I., Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon 2003. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara 1988. ZACHARIADOU, Elizabeth A., “Trabzon ve Türkler (1352-1402)-Trebizond and Turks (1352-1402)”, Çev. Murat Keçiş, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S: 22, 2007, s. 221-241.