KAFKASYA’DA RUS İDARİ YAPILARI (1785-1845)

Yıl 2019, Cilt: 14 Sayı: 27, 73 - 110, 15.10.2019

Tekin Aycan Taşcı

https://doi.org/10.18220/kid.633196

Cited By: 1

Öz

16. yüzyılda Kafkasya’ya nüfuz eden Rus Devleti’nin bölgedeki ilk idari
yapıları 18. yüzyıldan itibaren burada inşa edilen kaleler ile ortaya çıktı. Bu
kaleler, Rus Kazakları ile Rusya’ya bağlılık bildiren halkların yönetimini
üstlendi. Rusya’nın, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kuzey Kafkasya’daki
hâkimiyetini hukuki boyuta taşıması ve 1783’te Gürcistan’ın himayesini
üstlenerek Güney Kafkasya’ya nüfuz etmesi Kuzey Kafkasya’da imparatorluk taşra
idaresinin kurulmasını zaruri hale getirdi. Böylece, ülke genelinde uygulamaya
konulan II. Yekaterina’nın guberniya reformu kapsamında, Kuzey Kafkasya, Rus
idare sistemine dâhil edildi. Fakat bölgede kurulan idari yapı kalıcı olmadı. İlk
önce taşra teşkilatına dair imparatorluk genelinde yapılan yeni düzenleme,
ardından da Rusya’nın sınırlarını Güney Kafkasya’ya genişletmesine bağlı olarak
Kafkasya’daki Rus idaresinde değişikliklere gidildi. 1845 yılına kadar
Kafkasya’da uygulanan idari yapılar, bazı istisnalar dışında genel itibarıyla
yerel şartlar göz ardı edilerek imparatorluk taşra idaresinin bölgede tatbiki
şeklinde kendini gösterdi. 1785-1845 yılları arasında Kafkasya'daki Rus idari
yapılarının ele alındığı bu çalışmada Rusça arşiv belgeleri başta olmak üzere
birinci el kaynaklar ve tetkik eserlerden faydalanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Rusya, Kafkasya, Rus Taşra İdaresi, Namestnik

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri
• 1.1. Gosudarstvennıy Arhiv Rossiyskoy Federatsii (GARF) (Rusya Federasyonu Devlet A.) GARF, Fond 677, Opis 1, Delo 511. 1.2. Rossiyskiy Gosudarstvennıy İstoriçeskiy Arhiv (RGİA) (Rusya Devlet Tarih A.) RGİA, Fond 1167, Opis 1, Delo 141; RGİA, Fond 1286, Opis 1, Delo 1a; 3; 237; 671a; RGİA, Fond 1286, Opis 2, Delo 15; RGİA, Fond 1286, Opis 26, Delo 1. 1.3. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Voyenno-İstoriçeskiy Arhiv (RGVİA) (Rusya Devlet Askeri Tarih A.) RGVİA, Fond 400, Opis 1, Delo 2093. 2. Rusya İmparatorluğu Devlet Resmi Yayınları
• 2.1. Polnoe Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii (PSZRİ) (Rusya İmparatorluğu Bütün Kanunlar Külliyatı) PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 20, No 14392; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 21, No 15835; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 22, No 16194; 15171; 16188; 16193; 16194; 16195; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 23, No 16858; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 24, No 17634; 17702; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 26, No 19536; 20007; 20008; 20009; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 27, No 20406; 20468; 20511; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 28, No 21753; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 31, No 24597; PSZRİ, Sobraniye 1, Tom 38, No 29138; PSZRİ, Sobraniye 2, Tom 2, No 877; 878; 7541; PSZRİ, Sobraniye 2, Tom 7, No 5060; PSZRİ, Sobraniye 2, Tom 15, Çast 1, No 13368; 13413; 13450; PSZRİ, Sobraniye 2, Tom 17, Çast 1, No 16008; 16205; 16244. 2.2. Aktı, Sobrannıye Kavkazskoy Arheografiçeskoy Komissiey (AKAK) (Kafkasya Arkeografi Komisyonu Tarafından Toplanan Belgeler) AKAK, Tom I, Tiflis 1868, No 543; 547; 548; 548; 549; 550; 551; 1072; AKAK, Tom II, Tiflis 1868, No 1; 5; 10; 30; 32; 52; 53; 65; 1889; AKAK, Tom III, Tiflis 1869, No 113, AKAK, Tom VI, Çast 2, Tiflis 1875, No 989; AKAK, Tom VII, Tiflis 1878, No 2; 47; AKAK, Tom VIII, Tiflis 1881, No 612; 683; 709.
• 3. Kitap ve Makaleler ABAZOV, A.H., Narodı tsentralnogo Kavkaza v sudebnoy sisteme Rossiyskoy imperii v kontse XVIII-naçale XX v., İzd. Peçatnıy Dvor, Nalçik 2016.
• ACAR, Serkan, Kazan Hanlığı-Moskova Knezliği Siyasi İlişkiler (1437-1552), TTK, Ankara 2013.
• Administrativnaya praktika Rossiyskoy imperii na Tsentralnom Kavkaze c kontsa XVIII v. Do 1870 g. (na materiale Osetii). Sbornik dokumentov, Der. Ye.İ. Kobahidze, İzd. İPO SOİGSİ, Vladikavkaz 2012.
• ASADOV, Yuriy, Glavnonaçalstvuyuşiye na Kavkaze. Oçerki, İzd. Bekskiy Dom, Pyatigorsk-Moskva 2004.
• AYDIN, Mustafa, Üç Büyük Gücün Çatışma Alanı Kafkaslar (1800-1830), Gökkubbe, İstanbul 2008.
• BADDELEY, John F, Rusya’nın Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, Çev. Sedat Özden, 2. Baskı, Kayıhan Yayınevi, İstanbul.
• BERJE, A.P., Kavkazskaya starina (Sost. N.V. Markelov), İzd. SNEG, Pyatigorsk 2011.
• BEROZOV, B.P., Pereselenie osetin s gor na ploskost (XVIII-XX vv.), İzd. İR, Orconikidze 1980.
• BLİYEVA, Z.M., Sistema upravleniya na Severnom Kavkaze v kontse XVIII-pervoy polovine XIX v.: Uçebnoe posobie, İzd. SOGU, Vladikavkaz 1992.
• BOÇKAREV, P.S., Voyennıy turetsko-russkiy slovar, İzd. Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, Moskva 1940.
• ÇAPRAZ, Hayri, “Gürcistan’da Rus İdaresinin Yerleşmesi (1800-1850)”, OAKA, C: 1, No 1, 2006, ss.67-84.
• ÇİHLADZE, L.T., “Nekotorıye aspektı upravleniya v vostoçnoy Gruzii na XIX v.”, Vestnik RUDN, No 2, 2000, pp.197-201.
• DANİLEVSKİY, N., Kavkaz i ego gorskiye jiteli v nıneşnem ix polojeniye, Moskva 1846.
• DEGOEV, V.V., Bolşaya igra na Kavkaze: İstoriya i sovremennost, İzd.: Russkaya panorama, Moskva 2001.
• DUBROVİN, N., İstoriya voynı i vladiçestva Russkih na Kavkaze, Tom II, S.Peterburg 1886.
• DUBROVİN, N., İstoriya voynı i vladiçestva Russkih na Kavkaze, Tom III, S.Peterburg 1886.
• DUBROVİN, N., İstoriya voynı i vladiçestva Russkih na Kavkaze, Tom IV, S.Peterburg 1886. ESADZE, S.S., İstoriçeskaya zapiska ob upravlenii Kavkazom, Tom 1, Tiflis 1907.
• FADEYEV, A.V., Rossiya i Kavkaz v pervoy treti XIX veka, İzd. AN SSSR, Moskva 1960.
• GACİEVA, Ya.R., Vestnik Dagestanskogo gosudarstvennogo universiteta, Seriya 2: Obşestvennıe nauki, No 2, 2005, pp.23-26.
• GORDİN, Ya., Kafkas Atlantisi. 300 Yıl Süren Savaş, Çev. Uğur Yağanoğlu, CSA Global Publishing, İstanbul 2014.
• GRİGORİANTZ, Alexandre, Kafkasya Halkları: Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Çev. Doğan Yurdakul, Birinci Baskı, Sabah Kitapları, İstanbul 1999.
• HUDYAKOV, Mihail, Kazan Hanlığı Tarihi, Çev. Ayaz İshaki, TTK, Ankara 2009.
• İnstitut general-gubernatorstva i namestniçestva v Rossiyskoy imperii, Ed. V.V. Çerkesova, Tom 1, İzd. Yuridiçeskiy Tsentr Press, S.Peterburg 2003.
• İZBASAROVA, Gulbanu-Sergey LYUBİÇANKOVSKİY, “Pristavstva na okrainah Rossiyskoy imperii v XVIII- polovine XIX v.: Ot administrativnogo litsa k sisteme upravleniya”, Russkaya İstoriya, No 2, 2018, ss.13-21.
• KONDRAŞEVA, A.S., “Kavkazskoe namestniçestvo i ego deyatelnost na Severnom Kavkaze (2-ya polovina 40-h gg.-naçalo XX vv.)”, Severo-kavkazskiy gosudarstvennıy tehniçeskiy universitet, (Yayınlanmamış doktora tezi), Stavropol 2003.
• KORF, M.A., Zapiski, İzd.: Zaharov, Moskva 2003.
• KULİKOV, A.-V. RUNOV, Vse Kavkazskie voynı Rossii. Samaya polnaya entsiklopediya, İzd. Eksmo, Moskva 2013.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK, Ankara 2010.
• KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve İdil Boyu, (1569 Astrahan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri), TTK, Ankara 2011.
• KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya: XVIII. yüzyıl sonundan Kurtuluş Savaşına kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919), TTK, Ankara 2011.
• KUTLU, Tarık Cemal, Çeçen Direniş Tarihi, Anka Yayınlar, İstanbul 2005.
• LİSİTSINA, G.G., “Grajdanskoe upravleniye kraem, samoe trudnoe”, Kavkaz i Rossiyskaya imperiya: Proyektı, idei, illyuzii, realnost. Naçalo XIX-naçalo XX vv., Der. Ya.A. Gordin-V.V. Lapin-G.G. Lisitsına vd., İzd. Zvezda, S. Peterburg 2005, pp.203-236.
• MALAHOV, D.A., “İstoriçeskie analogii v voprose i roli instituta namestniçestva na Severnom Kavkaze”, Nauçnaya mısl Kavkaza, No 3 (63), 2010, pp.108-111.
• MALTSEV, V.N. -A.Yu. ÇİRG, “İntstitut pristavstva na Kavkaze: Sozdanie, deyatelnost, Evolyutsiya (vtoraya polovina XVIII veka-1860 god)”, Vestnik Adıgeyskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Regionovedenie - filosofiya, İstoriya, sotsiologiya, yurisprudentsiya, politologiya, kulturologiya, Vıpusk 2 (93), 2012, pp.89-96.
• NATHO, Kadir, Kafkasya’da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, Çev. Ö. Aytek Kurmel, Kaf-Dav Yayınları, Ankara 2009.
• OMAROV, A.İ., “Stanovlenie Rossiyskogo upravleniya na severo-vostoçnom Kavkaze v kontse XVIII-naçale XIX veka”, İzvestiya Rossiyskogo gosudarstvennogo pedagogiçeskogo universiteta im. A.İ. Gertsena, No 93 (2009), pp.28-34.
• PİSARKOVA, L.F., Gosudarstvennoe upravleniye Rossii s kontsa XVII do kontsa XVIII veka. Evolyutsiya byurokratiçeskoy sistemı, İzd. ROSSPEN, Moskva 2007.
• POTTO, V., Kavkazskaya voyna v otdelnıh oçerkah, epizodah, legendah i biografiyah, Tom 5, Tiflis 1889.
• POTTO, V.A., Dva veka Terskogo kazaçestva (1577-1801 gg.), Tom 2, Vladikavkaz 1912.
• “Provintsii”, Bolşoy Entsiklopediçeskiy slovar, Baş redaktör A.M. Prohorov, İzd. Sovetskaya entsiklopediya, Moskva 1991.
• RGİA, Kollektsiya peçatnıh zapisok. No 263 “İstoriçeskaya spravka o hode organizatsii vısşego grajdanskogo upravleniya Kavkazskogo kraya”.
• RGİA, Kollektsiya peçatnıh zapisok. No 2941 “Materialı po Kavkazu”.
• SAYDAM, Abdullah, Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856-1876), TTK, Ankara 2010.
• SMİRNOV, N.A., Politika Rossii na Kavkaze v XVI-XIX vekah, İzd. Sotsialno-ekonomiçeskaya literatura, Moskva 1958.
• Sotsialno-ekonomiçeskoe politiçeskoe i kulturnoe razvitie narodov Karaçaevo-Çerkesii (1790-1917), Der. V.P. Nevskaya-İ.M. Şamanov-S.P. Nesmaçnaya, İzd. Rostovskiy Universitet, Rostov 1985.
• SUROV, A., “Kazaki”, Entsiklopediçeskiy slovar, İzdateli: F.A. Brokgauz i İ.A. Yefron, Tom XIII A, S.Peterburg 1894.
• ŞERBİNA, F.A., İstoriya Kubanskago Kazaçyago voyska, Tom II, Yekaterinodar 1913.
• ŞİROKORAD, A.B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları. Kırım-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış, Selenge Yayınları, İstanbul 2009.
• TARHOV, S., “İzmenenie administrativno-territorialnogo deleniya Rossii v XIII-XX. vv.”, Logos, No: 1 (46), 2005, pp. 66-67.
• TAŞCI, Tekin Aycan, “İnguş-Oset Çatışmasının Tarihinde Rusya’nın Rolü”, V. Karadeniz Uluslararası Sempozyumu: Tarihi ve Güncel Siyasal Konular, Görüşler ve Öneriler, Giresun 2012, ss. 393-406.
• TAVKUL, Ufuk, Kafkasya Gerçeği, Selenge Yayınları, İstanbul 2009.
• TEBİYEV, B.K., “Senatorskoe rassledovaniye deyatelnosti Generala A.P. Yermolova na Kavkaze”, Vestnik İnstituta Drujbı Narodov Kavkaza, No 4, 2015.
• TEMİZKAN, Abdullah, “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Rusya’nın Kuzey Kafkasya’yı Kolonileştirmesinde Kozakların İşlevi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C: 13, S: 2 (Kış 2013), ss.313-336.
• TSUTSİYEV, A.A., Atlas etnopolitiçeskoy istorii Kavkaza (1774-2004), İzd. Yevropa, Moskva 2006.
• TÜRKER, Özgür -Abdolvahid SOOFİZADEH, “Gürcistan’ın Rus Himayesine Girmesi ve Sonuçları: Georgiyevsk Antlaşması’ndan Ağa Muhammed Han’ın Tiflis Seferi’ne”, History Studies, C: VII, S: 3, Eylül 2015, ss. 149-165.
• URUŞADZE, A.T., “Kavkazskiy komitet i kavkazskiy namestnik: formirovanie i osobennosti vzaimootnoşeniy v 1845-1854 gg.”, Vestnik Yujnogo nauçnogo tsentra RAN, Tom 7, No 4 (2011), pp.96-100.
• Utverjdeniye Russkogo vladıçestva na Kavkaze, Pod redaktsiey V.A. Potto, Tom XII, Tiflis, 1901.
• VARTANYAN, Hanuma Sergeyevna, “Problemı integrirovaniya gortsev tsentralnogo i severo-vostoçnogo Kavkaza v gosudarstvenno-pravovoe pole Rossiyskoy imperii v XVIII v.”, İstoriçeskie, filosofskie, politiçeskie i yuridiçeskie nauki, kulturologiya i iskustvovedenie. Voprosı teorii i praktiki, No 12 (86), Çast 2, 2017, pp.54-56.
• YEROŞKİN, N.P., İstoriya gosudarsvennıh uçrejdeniy dorevolyutsionnoy Rossii, İzd. Vısşaya şkola, Moskva 1968.
• YORULMAZ, Osman, Başlangıcından Hanlığın Feshine Kadar Kazak Türkleri ile Çarlık Rusyası Arasındaki Siyasi İlişkiler, TTK, Ankara 2013.
• ZLOBİN, Yu.P., “General-gubernatorstva v sisteme Rossiyskogo regionalnogo upravleniya v XIX-naçale XX veka”, Vestnik OGU, No 7 (168), Temmuz 2014, pp.124-129.