HUDÛD-I HÂKANÎDE BİR KASABA: OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDE HOPA’DA HAPİSHANE VE ASAYİŞ

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 33, 157 - 184, 09.11.2022

Melike Karabacak Yılmaz

https://doi.org/10.18220/kid.1201503

Öz

Tanzimat Fermanı’nın ilanını takip eden süreçte Osmanlı Devleti merkezî yönetimi güçlendirme anlayışı ile birlikte sosyal ve ekonomik alanda pek çok ıslahata tanıklık etmiştir. Ceza hukuku ve hapishaneler konusu hukuk alanındaki ıslahat çalışmalarından biri olmuştur. Bu ıslahatlar devletin içerden gelen ihtiyaçlarıyla ilgili olduğu kadar Batılıların talep ve baskılarıyla da ilgilidir. 19. yüzyıl boyunca olumsuz hapishane koşullarının iyileştirilmesi için çalışmalar yürütülmüştür. Malî sorunlar ve yetişmiş insan eksiliğinin yarattığı imkânsızlıklar diğer alanlarda yapılmak istenen ıslahatlarda olduğu gibi hapishaneler konusundaki ilerlemeyi de olumsuz etkilemiştir. Bu olumsuzluklar taşra hapishanelerinde daha fazla ve daha uzun süre kendini hissettirmiştir. Trabzon vilayetinin doğusunda yer alan ve 1878 Berlin Anlaşması’ndan sonra Rusya ile Osmanlı arasında bir sınır kasabası haline gelen Hopa kazası güvenlik konusunda hassasiyet kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nin merkeziyetçiliğin güçlendirilmesi ve hapishaneler konusundaki ıslahatlarının bir sınır kasabası olan Hopa’daki yansımaları bu çalışmada ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hapishane ıslahatları, Taşra hapishaneleri, Hopa tarihi, Asayiş, Prison reforms, Urban prisons, The history of Hopa, Public order

A TOWN IN HUDÛD-I HÂKANÎ: HOPA PRISON AND PUBLIC ORDER IN THE LAST PERIOD OF THE OTTOMAN STATE

Öz

In the process following the proclamation of the Hatt-i Sharif of Gulhane, the Ottoman Empire witnessed many reforms in the social and economic fields, along with the understanding of strengthening the central government. The subject of criminal law and prisons had been one of the areas of reform in the field of law. These reforms were related to the demands and pressures of the Westerners as well as the internal needs of the state. During the 19th century, efforts were made to improve the unfavourable prison conditions. Financial problems and the impossibilities created by the lack of trained people had adversely affected the progress in prisons, as in the reforms to be made in other areas. The effect of these negativities continued more and longer in urban prisons. Hopa, located in the east of Trabzon province and became a border town between Russia and the Ottoman State after the 1878 Berlin Agreement, had gained sensitivity about security. The aim of this study is to discuss the reflections of Ottoman centralism and prison reforms in a border town Hopa.

Anahtar Kelimeler

Prison reforms, Urban prisons, The history of Hopa, Public order

Kaynakça

• KAYNAKLAR
• 1. Arşivler
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Emniyet Şubesi (DH. EUM.EMN).
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhaberat ve Tensikat Müdürlüğü (DH. EUM. MTK.)
• Dâhiliye Nezâreti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS).
• Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler (DH. MB. HPS. M.)
• Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT.)
• Dâhiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK.S)
• Hariciye Nezareti Tahrirât-ı Hariciye Odası (HR. TH).
• Maârif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.),
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD).
• Yıldız Perakende Askerî Maruzatı (Y.PRK. ASK.)
• 2. Kitap ve Makaleler
• ABACI, Müslimen, II. Abdülhamid Döneminde Karadeniz Bölgesindeki Şehbenderliklerin İstihbarat Faaliyetleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• AKTAŞ, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2015.
• AKTÜRE, Sevgi, “Osmanlı Devleti’nde Taşra Kentlerindeki Değişimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 4, İstanbul 1985, ss. 891-904.
• AKYÜZ, Latife, “Bir Sınır Kasabası Olarak Hopa Sınırın Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Etkilerinin Analizi”, Karardı Karadeniz, Der. Uğur Biryol, İstanbul, 2012, ss. 139-163.
• AVCI, Yasemin, “Kudüs Hükümet Konağı: Osmanlı Modernleşmesinin Mimari Temsili (1854-1917)”, Filistin Araştırmaları Dergisi, S: 10, 2021, ss.1-21.
• BENLİ, Faruk, Mamoylar Aile Tarihi, Ankara 2005.
• BİLGİN, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Sol Kanat Muhabereleri (1914-1915), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• BOZKURT, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara 1996.
• CAİANİ, İvane, Borçka Mektupları, Çev. Fahrettin Çiloğlu, Sinatle, İstanbul 2002.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye Anadolu Kentleri, Der. Tülay Ercoşkun, Ankara 2011.
• ÇAKIR, Cevat, Trabzon Vilayet Salnamelerine Göre Lazistan Sancağı: Eğitim-Kültür ve İdarî Yapı (1869-1904)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2017.
• ÇELİK, Yüksel, “Hapishane Tarihimizden Bir Kesit: Üsküdar Paşakapısı Tevkifhanesi ve Mütareke Döneminde İşgali”, Belleten, C: 72, S: 264, 2008, ss.603-628.
• DEMİREL, Fatmagül, Adliye Nezareti Kuruluşu ve Faaliyetleri (1876-1914), İstanbul 2008.
• DEMİREL, Muammer, “Doğu Anadolu’da İdarî Yapılanma (1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan Sonra)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S: 31, 2008, ss. 247-258.
• _________, Yusufeli Tarihi, İstanbul 2010.
• DEMİRYÜREK, Halim, Osmanlı Hapishaneleri (1913-1914), İstanbul, 2019.
• Düstur, I. Tertip, C: 1, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1289.
• ERLER, Mehmet Yavuz, “Trabzon Vilayeti’nde Kanun Kaçakları (1856-1869)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 19, S: 30, 1997, ss.69-98.
• İPEK, Nedim, “Trabzon’da Kolera (1892-1895)”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, C: I, Trabzon Valiliği, Trabzon 2002, ss. 399-411.
• _____, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon 2006.
• KARACA, Ali, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Fahişe Hatunlara Uygulanan Cezalar”, Hapishane Kitabı, ed. Emine g. Naskali, Hilal O. Altun, İstanbul 2010, ss.152-162.
• KAYA, Alp Yücel, “19. Yüzyıl Ortasında İzmir’de Mülkiyet, Emniyet ve Zaptiyeler”, Jandarma ve Polis Fransız ve Osmanlı Tarihçiliğine Çapraz Bakışlar, Der. Noémi Lévy, Nadir Özbek, Alexandre Toumarkine, 2009, ss. 189-202.
• KIRMIZI, Abdulhamit, Abdülhamid’in Valileri Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, İstanbul 2008.
• KÖKSAL, Ahmet, “Trabzon Vilayeti’nin Nüfusu (1876-1878)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C: 8, S: 15, 2013, ss. 99-130.
• ORHANKAZİ, Sibel, “XVIII. Yüzyılda Batum Sancağı’nda Eşkıyalık Meselesi ve Asayiş”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 29, 2020, ss.105-120.
• ÖKSÜZ, Hikmet Veysel Usta, Kenan İnan, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi 1854-1950, Trabzon 2009.
• ÖNTUĞ, Murat, Banu Yılmaz, “XIX. Yüzyılın Sonları- XX. Yüzyıl Başlarında Rize Hapishanesi’nin Genel Durumu”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C: XVIII, S: 69, ss. 57-69.
• ÖZDİŞ, Hamdi, Taşrada İktidar Mücadelesi: II. Abdülhamid Döneminde Trabzon Vilayeti’nde Eşraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008.
• ÖZEL, Oktay, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S: 5, Bahar, 2007, ss. 93-112.
• REYHAN, Cenk, Serap Sert, “Asakir-i Zaptiyeden Jandarmaya: Osmanlı Kamu Düzeninde Mahalli Asayiş ve Emniyetin Korunmasında Güvenlik Kurumu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 40, S: 70, 2021, ss. 407-447.
• SERBESTOĞLU, İbrahim-BABACAN, Hasan, “Doksan Üç Harbi ve Hopalıların Tabiiyeti”, ERASMUS Eğitim ve Sosyal Bilimlerde Uluslararası Akademik Çalışmalar Sempozyumu (5-6 Nisan 2019), Ed. Hasan Babacan vd., İzmir 2019, ss. 1107-1116.
• SCHULL, Kent, “Tutuklu Sayımı: Jön Türklerin Sistematik Bir Şekilde Hapishane İstatistikleri Toplama Çabaları ve Bunların 1911-1918 Hapishane Reformu Üzerine Etkileri”, Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18-20. Yüzyıllar, Der. Noémi Lévy, Alexandre Toumarkine, İstanbul, ss.212-238.
• Şakir Şevket, Trabzon Tarihi, C: 1, 1294.
• ŞEN, Hasan, “Osmanlı’da Hapishane Mefhumu”, Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18-20. Yüzyıllar, Der. Noémi Lévy, Alexandre Toumarkine, İstanbul, ss.200-211.
• ŞİMŞEK, Eyyub, “XX. Yüzyıl Başlarında Trabzon Hapishanesi (1900-1914)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 23, 2017, ss.143-162.
• TANIŞ, Cihat, “Birinci Dünya Savaşı’nda Af”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 12, S: 65, 2019, ss.280-288.
• TEKELİ, İlhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kentsel Dönüşüm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C: 4, İstanbul 1985, ss. 878-890.
• TEKIN, Saadet-ÖZKES, Sevilay, “Cumhuriyet Öncesi Türkiye’de Hapishane Sorunu”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C: VII, S: 16-17, 2008, ss.187-201.
• TEKIN, Saadet, “Osmanlı’da Kadın ve Kadın Hapishaneleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 29, S: 47, 2010, ss.83-102.
• TEMEL, Mehmet, “XX. Yüzyılın başında Menteşe Sancağı Hapishaneleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S: 26, 2009, s.109-135.
• Trabzon Vilayet Salnamesi 1870, Haz. Kudret Emiroğlu, Ankara 1993.
• Trabzon Vilayet Salnamesi 1879, haz. Kudret Emiroğlu, Ankara 1999.
• Trabzon Vilayet Salnamesi 1888, Haz. Kudret Emiroğlu, Ankara 2002
• Trabzon Vilayet Salnamesi 1901, Haz. Kudret Emiroğlu, Ankara 2008.
• Trabzon Vilayet Salnamesi,1320.
• TURAN, Resul, Çarlık Rusyası Döneminde Batum Vilayeti (1878-1914), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• TÜRKMEN, Zekeriya, “Jandarma”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-1 Cildi, 2020, ss. 689-691.
• YAŞAYANLAR, İsmail, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Karadeniz Sınırında Emraz-ı Sâriye ile Mücadele: Batum ve Hopa Karantinahaneleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 28, 2020, ss.401-412.
• YEŞİLYURT, Yahya, “Lazistan Mutasarrıfı Ahmet Cevdet Paşa’nın Atina (Pazar) ve Hopa ile İlgili Layihası”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 9, 2010, ss.29-44.
• YILDIZ, Gültekin, Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839-1908), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• _______, Mapusâne Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni (1839-1908), İstanbul 2012.
• YILMAZ, Özgür, “Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895)”, Mavi Atlas, 5(1), 2017, ss. 172-200.
• YILMAZ, Banu, “Trabzon Vilayeti’nde Asayiş, Suç, Suçlu ve Hapishaneler (1876-1915)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2020.
• 3. Elektronik Kaynaklar
• https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/06/20150628-3.htm (erişim tarihi 23 Ağustos 2022).