PRUSIAS KENTİNİN GEÇ ANTİK ÇAĞI ÜZERİNE BAZI GÖZLEMLER

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 39, 47 - 70, 06.11.2025

Safiye Aydin

https://doi.org/10.18220/kid.1818943

Öz

Günümüzde Düzce ili, Çiftepınarlar Mahallesinde (Konuralp) bulunan Prusias kenti antik çağlardan itibaren birçok adlandırmaya sahiptir. MÖ 5. yüzyılda Kieros adıyla kurulan kent Hellenistik Dönemde Prusias pros Hypios, Roma egemenliğiyle birlikte Latince Prusias ad Hypium adıyla anılmış; Geç Antik Çağ kayıtlarında ise Prusias/Plusias olarak geçmiştir. Geç Antik Çağ’da Dioecesis Pontica bölgesinde yer alan Honorias Eyaletinin sınırları içinde kalan kentin adına MS 6. yüzyılda yaşamış coğrafyacı Hiorecles’in, Synecdemus adlı eserinde rastlanmakta; coğrafyacı eyaletin kentleri içinde (Claudiopolis, Heraclea, Tius, Cratia, Hadrianoupolis) Prusias kentini de saymaktadır. Arkeolojik ve epigrafik verilerden anlaşıldığı kadarıyla Prusias ad Hypium, Romanizasyon/Romalılaşma süreciyle birlikte birçok mimari anıtın (tiyatro, hamam, su kemerleri vb.) inşa edildiği önemli bir Roma kentine dönüşmektedir. Bu bağlamda kentte Roma İmparatorluk Döneminin izlerini takip edebilmek nispeten mümkünken; kentin geç dönem yerleşim karakterinin mimari, kültürel, sosyal ve dinsel yönlerinin belirlenmesini sağlayacak arkeolojik veriler henüz oldukça zayıftır. Buna karşın, Prusias ad Hypium tiyatrosunda son yıllarda yürütülen kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan kemik işliği ve buluntuları ile seramikler kentin Geç Antik Çağ’ına ışık tutan veriler olarak ön plana çıkmaktadır. Bunun yanı sıra, tarihsel süreçte Hristiyanlığın bölgede ve dolayısıyla kentte kabul gören bir din haline geldiği; kentin imparatorluğun Hristiyanlaşma süreciyle paralel olarak konsillere piskoposluk düzeyinde katılımlarda bulunduğu geç dönem kayıtlarından bilinmektedir. Bu çalışmada, literatür verileri ve kazı çalışmaları sonucunda ele geçen buluntulardan hareketle, Prusias’ın Geç Antik Çağ’da genel görünümüne ilişkin değerlendirmeler sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Prusias , Honorias , Geç Antik Çağ , Hristiyanlık , Seramik

SOME OBSERVATIONS ON THE LATE ANTIQUITY OF THE CITY OF PRUSIAS

Öz

The city of Prusias, located in the Çiftepınarlar neighbourhood (Konuralp) in the province of present-day Düzce, has borne many names since antiquity. Founded under the name Kieros in the 5th century BCE, the city was known as Prusias pros Hypios during the Hellenistic Period, Prusias ad Hypium in Latin under Roman rule, and Prusias (Plusias) in records from Late Antiquity. The city, which lay within the borders of the province of Honorias in the Dioecesis Pontica region during Late Antiquity, is mentioned in the Synecdemus of the 6th-century geographer Hierocles, who lists Prusias among the cities of the province (Claudiopolis, Heraclea, Tius, Cratia, Hadrianoupolis). Archaeological and epigraphic evidence indicates that Prusias ad Hypium developed into a significant Roman city during the process of Romanisation, when numerous architectural monuments—such as a theatre, baths, and aqueducts—were constructed. In this context, while the material remains of the Roman Imperial Period are relatively traceable within the city, archaeological data sufficient to determine the architectural, cultural, social, and religious characteristics of its later settlement phase remain limited. However, the ossuary, artefacts, and ceramics unearthed in recent excavations at the theatre of Prusias ad Hypium provide valuable evidence illuminating the city’s Late Antique period. Furthermore, records from this later era confirm that Christianity had become an accepted religion in the region—and, by extension, in the city—whose representatives participated in ecumenical councils at the episcopal level, in parallel with the Christianisation of the empire. This study presents an evaluation of the general character of Prusias in Late Antiquity, based on both the existing literature and the finds recovered during the excavations.

Anahtar Kelimeler

Prusias , Honorias , Late Antiquity , Christianity , Ceramic

Kaynakça

• HIEROCLES, Hieroclis Synecdemos et notitiae graecae episcopatuum Accedunt Nili Doxapatrii notitia patriarchatuum et locorum nomina immutata. Gustavi Parthey (Ed.), Berolini: Nicolai. 1866.
• PLINIUS, Naturalis Historiae, The Natural History, English trans. H.B. Rackham, W.H.S. Jones, D. E. Eicholz, The Loeb Classical Library, Cambridge & London, 1938-1971.
• ADAK, Mustafa- STAUNER, Konrad, “Zur stellung von armeeangehörıgen in ihren heımatstädten: der fall M. Aur. Antoninus aus Prusias Ad Hypium”, Gephyra, 3, 2006, pp. 133-168.
• ADAK, Mustafa, “Zwei neue archontenlisten aus Prusias ad Hypium”, Chiron, 37, 2007, pp. 1-10.
• AHRWEILER, Hélène, “L’Asie Minure et les invasions arabes (VII e – IX e siècles)”, Revue Historique, 1962, pp. 1-32.
• AMELING, Walter, Die Inschriften von Prusias ad Hypium, Bonn 1985.
• ARSLAN, Murat, Memnon Herakleia Pontike Tarihi, İstanbul 2007.
• AYDIN, Safiye - OKAN, Emre, “Prusias Ad Hypium Tiyatrosu Kazılarında Bulunmuş Kırmızı Astarlı (Pontica) Roma Seramikleri”, Colloquium Anatolicum, 20, 2021, ss. 1-26.
• AYENGİN, Nurperi, “Prusias Ad Hypium Tiyatro Kazısı 2014 Yılı Çalışmaları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı, C: 2, Ankara 2016, ss. 287-300.
• AYDINOĞLU, Ümit, “The Farms in Rough Cilicia in the Roman and Early Byzantine Periods”, Adalya, 13, 2010, ss. 243-259.
• BARNES, Timothy D., “Sossianus Hierocles and the Antecedents of the “Great Persecution”, Harvard Studies in Classical Philology, 80, 1976, pp. 239-252.
• BARNES, Timothy D., The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge 1982.
• BAUER, Susan Wise, Ortaçağ Dünyası, Çev. Mehmet Moralı, İstanbul, 2014.
• BELKE, Klaus, Paphlagonien und Honōrias, Tabula Imperii Byzantini 9, Wien 1996.
• BELKE, Klaus, “The Development of Towns in Northwestern Asia Minor during Late Antiquity”, Acta Byzantina Fennica 3, 2010, pp. 46-66.
• BEKKER-NIELSEN, Tønnes, “Urban Life and Local Politics in Roman Bithynia”, Black Sea Studies 7, Aarhus 2008.
• BİLİR, Ahmet, Prusias ad Hypium (Konuralp) Su Kemerleri, 3. Uluslararası Bursa Su Kongresi ve Sergisi: Sürdürülebilir Su Yönetimi ve Kentlerin Geleceği, Bursa 2013, ss. 278-284.
• BİLİR, Ahmet-OKAN, Emre, “Sikkeler Işığında Prusias ad Hypium’dan Pontos Euxeinos’a Nehir Taşımacılığı ve Ticari Faaliyetler”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11/2, 2018, ss. 903-920.
• BROWN, Peter, Geç Antikçağ Dünyası. Çev. Turhan Kaçar, İstanbul 2017.
• CAMERON, Averil, The Mediterranean World in Late Antiquity A.D 395-700, London 2012.
• DE GRAAUW, Arthur, Ancient Coastal settlements, Ports and Harbours, vol. 1: The Catalogue, 2020.
• DOĞANCI, Kamil, “Roma İmparatorluğu’nun Bithynia Pontus Eyaletinde Uyguladığı Askeri Politikalar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (Assos Journal), 5/56, 2017, ss. 68-85.
• DOMZALSKI, Krzysztof, “Late Roman Pottery from Pompeiopolis”, Ed. L. Summerer, Pompeiopolis I: eine Zwischenbilanz aus der Metropole Paphlagoniens nach fünf Kampagnen (2006- 2010) (Schriften des Zentrums für Archaologie und Kulturgeschichte des Schwarzmeerraumes, Bd 21), Beier-Beran 2011, pp. 163-177.
• DOMZALSKI, Krzysztof, Pontic Red Slip Ware Typology, Chronology and Distribution of a Major Group of Late Roman Fine Pottery in The Black Sea Region, Bibliotheca Antiqua XXV, Warsaw, 2021.
• DÖRNER, Friedrich Karl, Bericht über eine reise in Bithynien: ausgeführt im jahre 1948 im auftrage der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1952.
• DÖRNER, Friedrich Karl, “Prusias ad Hypium”, RE, 23/1, 1957, pp. 1128-1148.
• DRAKOULIS, Dimitris P. Regional Transformations and The Settlement Network of The Coastal Pontic Provinces in The Early Byzantine Period, The Black Sea, Paphlagonia, Pontus and Phrygia in Antiquity, Ed. Gocha R. Tsetskhladze, Oxford 2012, pp. 79-95.
• DÜRÜŞKEN, Çiğdem-ÖZBAYOĞLU, Erendiz, Genç Plinius’un Anadolu Mektupları (Plinius, Epitulae, 10. Kitap), İstanbul 2001.
• ELLIS, Simon P. “The End of the Roman House”, American Journal of Archaeology, 92/4, 1988, pp. 565-576.
• ELLIS, Simon P., “Late Antique houses in Asia Minor”, Ed. S. Isager, B. Poulsen, Patron and Pavements in Late Antiquity, Odense 1997, pp. 38-50.
• EROL-ÖZDİZBAY, Aliye, Roma İmparatorluk Döneminde Pontus-Bithynia Eyaleti’nde Agon’lar ve Agonistik Sikkeler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• FERNOUX, Henri-Louis, Notables et élites des cites de Bithynie aux époques hellénistique et romaine (IIIe siecle av. J.-C.-III e siec leap. J.-C.), Essaid’historie sociale, Lyon 2004.
• FRENCH, David, Roman Roads & Milestones of Asia Minor, vol. 3, Milestones, fasc. 3.4 Pontus et Bithynia, Electronic Monograph 2013.
• GREGORY, Timothy E. Bizans Tarihi, Çev. Esra Ermert, İstanbul 2008.
• GÜNEY, Hale, Antik Çağ’da Nikomedia (İzmit) Kenti’nin Jeopolitik Önemi, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 38. ICANAS, Ankara 2007, ss. 1467-1491.
• GÜNEY, Hale, The Resources and Economy of Roman Nicomedia, Exeter University, Unpublished Ph. D. Dissertation, Exeter 2012.
• HAYES, John W., Late Roman Pottery, 1972, London.
• HONIGMANN, Ernest, “The Original lists of the Members of the Council of Nicaea, The Robber-Synod and the Council of Chalcedon”, Byzantion, 1942-1943, Vol: 16/1, pp. 20-80.
• HONIGMANN, Ernest, Évêques et évêchés monophysites d'Asie antérieure au VIe siècle, Corpus Scriptorum christianorum orientalium, Vol: 127, Louvain 1951.
• HOWARD-JOHNSTON, James, “Heraclius’ Persian Campaigns and the Revival of the East Roman Empire, 622-630”, War in History, 6/1, 1999, pp. 1-44.
• ILIESCU, Iulia - BOTTEZ, Valentin, “Late Roman African Red Slip Ware from the Acropolis Centre-South Sector (Histria)”, Materiale Şi Cercetari Arheologice, Serie Noua Nr. XIV, 2018, pp. 155-167.
• ILIESCU, Iulia – BOTTEZ, Valentin, “Late Roman tableware imports (from recent research in Histri/Istros)”, Ed. G. R. Tsetskhladze, A. Avram, J. Hargrave, The Greeks and Romans in the Black Sea and the Importance of the Pontic Region for the Graeco-Roman World (7th century BC-5th centurt AD): 20 Years On (1997-2017), Oxford 2021, pp. 571-575.
• İŞLER, Bülent, “Orta Likya’da Erken Bizans Dönemi Yerleşimleri ve Kırsal Konut Mimarisi”, Adalya, XVI, 2013, ss. 285-304.
• İZNİK, Erkan, “Pagan Bir İmparatorluğun Hıristiyan İmparatorluğa Dönüşümü: Geç Antikçağ’da Roma İmparatorluğu”, Doğu-Batı Dergisi, Romalılar I, 2009, ss. 41-76.
• JOHNSON, Gary John, Roman Bithynia and Christianity to the Mid-Foruth Century, Michigan University, Unpublished doctora thessis, Ann Arbor 1984.
• KAÇAR, Turhan, “Early Christianity in the Black Sea: An Examination of the Literary Evidence”, Colloquium Anatolicum, VII, 2008, ss. 197-215.
• KAN ŞAHİN, Gülseren, “Bir Anadolu Eyaleti Olarak Honorias”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 29, 2019, ss. 11-42.
• KARAKÖK, Cahit, Batı Karadeniz Bölge Müzelerindeki Bizans Dönemi Taş Eserleri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2023.
• KARAKUŞ, Onur Sadık, Roma İmparatorluk Döneminde Prusias ad Hypium, Eskişehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2017.
• KARAKUŞ, Onur Sadık, “Severus Hanedanı Dönemindeki Parth Seferleri Sırasında Prusias ad Hypium Kenti”, Konuralp Gazi ve Düzce Tarihi Sempozyumu, Ed. Ali Ertuğrul, Fırat Yaşa, Ankara 2020, ss. 15-37.
• KOÇYİĞİT, Oğuz, “Troas Bölgesi Geç Antik Konut Mimarlığı Üzerine Gözlemler”,” Sanat Tarihi Dergisi XXII/1, 2013, ss. 145-164.
• LEFORT, Jacques, “Les communications entre Constantinople et la Bithynie”, Constantinople and its Hinterland: Papers from the Twenty-seventh Spring Symposium of Byzantine Studies, Ed. C. A. Mango-G. Dagron, Oxford 1993, pp. 207-218.
• LENGER, Dinçer Savaş, Prusias ad Hypium Sikkeleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• MANIMANIS, Vassilios-THEODOSIOU, Efstratios - DIMITRIJEVIC, Milan S., The Geographers of The Early Byzantine Period, European Journal of Science and Theology, 8/4, 2012, pp. 23-40.
• MANGO, Cyril, Bizans Yeni Roma İmparatorluğu, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul 2011.
• MAREK, Christian, “Hellenisation and Romanisation in Pontos-Bithynia: An Overview”, Mithridates VI and the Pontic Kingdom, Ed. J. M. Højte, Black Sea Studies 9, Aarhus 2009, pp. 35-46.
• MITCHELL, Stephen, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor, Vol: I: The Celts and The Impact of Roman Rule, Oxford 1993.
• MOCANU, Marian, “Notes on the “African Red Slip Ware” Ceramics in Scythia Minor”, Studia Antiqua et Archaeologica XVIII, 2012, pp. 319-340.
• MORRISSON, Cécile- SODINI, Jean-Pierre, The sixth-century economy, The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century, Ed. Angeliki E. Laiou, Washington 2002, pp. 171-220.
• MULLEN, Roderic L., The expansion of Christianity: A gazetteer of its first three centuries, Brill 2004.
• OKAN, Emre – BİLİR, Ahmet – KARTAL-ÖNEMLİ, Züleyha, “Konuralp Müzesi’ndeki Bir Grup Ticari Amphora”, Ed. I. Adak Adıbelli - G. İlgezdi Bertram - K. Matsumura-E. Başturk - C. Koyuncu - H. A. Kızılarslanoğlu - T. Y. Yedidağ - A. Topaloğlu Uzunel, Barış Salman Anı Kitabı, İstanbul 2017, ss. 155-168.
• OKAN, Emre – BULUT, Hande, “Prusias ad Hypium Antik Tiyatrosunda Bir Geç Antik Çağ Kemik Atölyesi”, Ed. P. Caylı - I. Demirtaş - B. Eser, Arkeolojiyle Geçen Yarım Asır: Sevil Gülçür Armağanı, Ankara 2019, ss. 165-188.
• OKAN, Emre – BİLİR, Ahmet, “A Group of Heraclea Pontica Amphorae from The Late Antique Bone Workshop in Prusias ad Hypium Theatre”, PEUCE, Serie Nouă XVIII, 2020, pp. 333-355.
• OKAN, Emre-BİLİR, Ahmet-ÇALIŞKAN, Doğuş, “Prusias ad Hypium Antik Tiyatrosu: Yeni Kazılar, İlk Veriler”, Höyük, 9, 2022, ss. 33-66.
• OKAN, Emre – AYDIN, Safiye, “Prusias ad Hypium Tiyatrosunda Bulunan Roma Dönemi Pişirme Kapları Üzerine Bir Ön Değerlendirme”, Seramik Araştırmaları Dergisi, 6, 2024, ss. 353-384.
• OPAIT, Andrei, Local and Imported Ceramics in the Ro¬man Province of Scythia (4th – 6th centuries AD), Oxford 2004.
• OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Ankara 2011.
• ÖZGENEL, Lale, “Public Use and Privacy in Late Antique Houses in Asia Minor: The Architecture of Spatial Control”, Ed. L. Lavan, L. Özgenel, A. Sarantis, Housing in Late Antiquity: From Palaces to Shops, Leiden 2007, pp. 239-281.
• PITT, Erin Mikael, Cities on the Periphery: Urbanization in Bithynia, Pontus and Paphlagonia under the Roman Empire, California University, Unpublished doctora thessis, Berkeley 2016.
• RETZLEFF, Alexandra, “Near Eastern Theatres in Late Antiquity”, Phoenix 57, 2003, pp. 115-138.
• ROBERT, Louis, À travers l'Asie Mineure. Poètes et prosateurs, monnaies grecques, voyageurs et géographie. Athènes 1980.
• ROGERS, G. M. “The Crisis of the Third Century A.D.”, Belleten, 52/205, 1988, ss. 1509-1526.
• ROLLAS, Andree N. Konuralp-Üskübü kılavuzu, Çev. Nezih Fıratlı, Seniha Moralı, İstanbul, 1967.
• SAĞNAK, Erkan- OKAN, Emre-BİLİR, Ahmet, “Prusias ad Hypium Tiyatrosu-Tonoz Örtülü Galerilere Bakış”, Ege Arkeoloji Dergisi, 28, 2022, ss. 127-148.
• SEZER, S. Sezin, “The Orpheus Mosaic of Prusias ad Hypium”, Journal of Mosaic Research (JMR), 8, 2015, pp. 123-140.
• SEZER, S. Sezin, Prusias ad Hypium Antik Kenti Heykeltıraşlık Eserleri, İstanbul 2016.
• SEZER, S. Sezin, “Prusias ad Hypium Akhilleus Mozaiği”, Journal of Mosaic Research (JMR), 11, 2018, pp. 207-224.
• TAMER, Deniz, “Pontic red slip ware from Cıngırt Kayası Excavations”, Seramik Araştırmaları Dergisi, 4, 2022, ss. 73-97.
• VERİM, Ercan, Batı Karadeniz Bizans Dönemi Mimarisi (Bartın-Bolu-Düzce ve Zonguldak), Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir 2021.
• ZEYREK, Turgut H. - BARAN-ÇELİK, Gülbahar, Prusias ad Hypium (Kieros) Anadolu’nun Kuzeybatısında Antik Bir Kent (Konuralp/Üskübü), İstanbul 2005.
• WHITBY, Michael “Armies and Society in the Later Roman World”, The Cambridge Ancient History, Vol. 14: Late Antiquity. Empire and Successors, A.D. 425-600, Eds. Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins, Michael Whitby, Cambridge 2000, pp. 469-495.