Abdurrezzâk el-Lâhîcî’nin Zât-Sıfat Meselesine Yaklaşımı Şevâriku’l-İlhâm Örneği

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 239 - 266, 27.12.2025

Mustafa Konyalı , Faruk Gün

https://doi.org/10.64270/kider.1783877

Öz

Kaleme alınmış olunan bu çalışma, İslâm kelâmının temel sorunlarından biri sayılan zât-sıfat ilişkisini Abdürrezzâk el-Lâhîcî’nin (ö. 1072/1661?) Şevâriku’l-ilhâm isimli eserindeki görüşleri bağlamında ele almaktadır. Tarih boyunca kelâmcılar ve filozoflar arasındaki anlaşmazlığın belki de en temel nedeni sayılabilecek Allah’ın zâtı ile sıfatları arasındaki ilişkinin keyfiyeti meselesi, İslâm dinindeki tevhîd anlayışının doğru bir şekilde temellendirilebilmesi için kritik öneme sahiptir. Müellif Lâhîcî de bu hususa binaen zât-sıfat ilişkisi hakkında çeşitli görüşler ortaya koymuştur. Sıfatların Allah’ın zâtından ayrı olamayacağını savunmakla birlikte sıfatların işlevsel yönlerini ayrıntılı olarak açıklamıştır. Aynı zamanda sıfatlar zâtın ne aynıdır ne gayrıdır görüşünün, fâ‘il-i mucip (zorunlu fâ‘il) ve fâ‘il-i muhtâr (seçtiği fiili işleyen) anlayışlarının problematiğini gözler önüne sermiştir. Lâhîcî kudret ve irâde sıfatlarında Allah’ın fâ‘il-i muhtâr oluşu fikrini benimser, Çünkü O, her ne kadar fâ‘il-i mûcib fikrinde bazı haklılık payları görse de tercih bilâ müreccih ve teselsül gibi aklen imkân dâhilinde olmayan sonuçlar doğurması sebebiyle bu fikri benimsemez. Fâ‘il-i muhtâr fikrini ise Allah’ın kudretinin fiil ve terkin her ikisini de kuşatması ve tüm mümkün varlıkları kapsaması nedeniyle benimser. İlim sıfatının ispatında filozofların delillerinden olan özellikle ihkâm delili ile kelâmcıların delili olan fâ‘il-i muhtâr delili mezceder ve Allah’ın ilminin tümel tikel ayrımı olmaksızın herşeyi kapsadığını ifâde eder. Hayat sıfatını kudret, irâde ve ilim sıfatlarına bir ön şart olarak vurgular ve zâtın aynı olarak görür. Ona göre eğer Allah’ın hayat sıfatı yoksa zıddı olan ölüm sıfatı tahakkuk eder. Ancak bu Allah için muhâl bir durumdur. Sem‘, basar ve kelâm sıfatlarının varlıklarında ise tenzîh ve tefvîz ortası bir tutum takınır. Bu düşünceler ışığında Lâhîcî’nin hem akla hem de nassa uygun bir yorum üretme çabası içinde olan bir mütekellim olduğu söylenebilir. Çalışmada zât-sıfat ilişkisi hakkında kelâmî ve felsefî tartışmalar karşılaştırmalı şekilde aktarılmaktadır. Özellikle Lâhîcî’nin kudret, ilim, hayat, irâde, sem‘ ve basar sıfatlarına dâir görüşleri detaylı olarak analiz ve tahlil edilmektedir. Bu yöntem sayesinde, Lâhîcî’nin kendisine kadar gelen kelâm geleneğini tahkik süzgecinden geçirerek yeniden yorumlayan ve tartışmalı yönlerini belirterek bunları geliştirme çabası içinde olan bir âlim olduğu ortaya konmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Abdurrezzâk el-Lâhîcî , Şevâriku’l-ilhâm , Zât , Sıfat

Etik Beyan

Bu çalışma, herhangi bir yüksek lisans tezi, doktora tezi ve tebliğden üretilmiş değildir. Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen nitelikte olup kullanılan veriler literatür taraması/yayınlanmış kaynaklar üzerinden elde edilmiştir. Çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Abdurrezzak al-Lāhījī’s Approach to the Issue of Essence and Attributes: The Example of Shawārik al-Ilhām

Öz

This study examines the relationship between essence and attributes, regarded as one of the fundamental problems of Islamic theology, through the lens of ʿAbd al-Razzāq al-Lāhījī’s (d. 1072/1661?) work Shawārik al-Ilhām. The nature of the relationship between God’s essence and attributes—perhaps the most enduring source of disagreement between theologians and philosophers throughout history—has critical implications for grounding the Islamic understanding of monotheism. In this context, Lāhījī develops a range of views on the essence–attribute relationship. While he maintains that the attributes are distinct from God’s essence, he offers a detailed account of their functional aspects. He also discusses the position that the attributes are neither identical with the essence nor entirely other than it, alongside the concepts of fāʿil-i mūjib (necessary agent) and fāʿil-i muḫtār (volitional agent). Lāhījī adopts the view of God as fāʿil-i muḫtār with respect to the divine attributes of power and will. Although he acknowledges certain merits in the notion of fāʿil-i mūjib, he ultimately rejects it on the grounds that it leads to rationally untenable consequences, such as choice without consequence and repetition. The preference for fāʿil-i muḫtār reflects his view that God’s power encompasses all possibilities, both in acting and refraining from action, and extends to all contingent beings. In his demonstration of the attribute of knowledge, Lāhījī combines philosophical arguments—especially the argument of ihkām—with theological arguments, notably that of the responsible agent, concluding that God’s knowledge comprehends all things without distinction between universal and particular. He emphasizes life as an attribute intrinsically connected to power, will, and knowledge, and regards it as identical with the divine essence. According to him, denying God the attribute of life would imply the realization of its opposite, death, which is impossible for God. With respect to the attributes of samʿ, baṣar, and speech, Lāhījī adopts a position that lies between tanzīh (transcendence) and taʾwīl (interpretation). His treatment of these issues strongly suggests that he was a theologian committed to articulating interpretations compatible with both reason and revelation. Methodologically, this study employs a comparative approach to theological and philosophical debates, with particular attention to Lāhījī’s discussions of the attributes of power, knowledge, life, will, samʿ, and baṣar. Through this analysis, it becomes evident that Lāhījī was a scholar who re-examined the Kalām tradition he inherited through critical investigation, identified its incomplete or problematic aspects, and sought to refine and strengthen it.

Anahtar Kelimeler

Theology , ‘Abd al-Razzaq al-Lāhījī , Shawārik al-ılhām , Essence , Attribute

Etik Beyan

This study is not derived from any master's thesis, doctoral dissertation, or conference paper. This study does not require ethics committee approval, as the data used were obtained through a literature review and published sources. It is hereby declared that scientific and ethical principles were observed during the preparation of the study, and all referenced works are duly cited in the bibliography.

Kaynakça

• Abdulcebbar, Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Alper, Ömer Mahir. “Abdürrezzâk b. Alî el-Lâhîcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/52-53. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 12. Basım, 2011.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1. Basım, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. Temhîdü’l-evâil fî telhîsu’d-delâil. ed. İmâdüddin Ahmed Haydar. Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1. Basım, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. Kitabu’t- Ta’rîfât. Lübnan: Darül-Kütübil-İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Demir, Osman. “Teselsül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/536-538. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Demir, Osman. “Zât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/148-150. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan el-. el-Lüma fî’r-Red alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida’. ed. Hasan eş-Şâfiî. Abu Dabi: Dâru’l-Hukemâ, 2021.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan el-. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn -İlk Dönem İslâm Mezhepleri-. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2. Basım, 2024.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid El-. Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslam ve’z-Zendeka. çev. Mevlüt Uyanık - Aygün Akyol. Ankara: Elis Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Gazzalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-İktisâd fi’l-iʿtikâd. ed. Halîlî Abdullah Muhammed el-. 1 Cilt. Beyrut: Darül-Kütübil-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
• Heyet. Mu’cemu’l-Vasît. Kâhire: Mecmau’l-Lügati’l-Arabiyye, 2. Basım, 1976.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerremi. Lisânü’l-ʿArab. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbnü’l-Esîr. en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser. ed. Tahir Ahmed ez-Zâvî - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İsfahânî, Râgıb El-. el-Müfredât. ed. Safvan Adnan Ed-Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, Dâru’ş-Şâmiyye, 1. Basım, 1995.
• Karadaş, Cağfer. Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru. Bursa: Arasta Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Karadaş, Cağfer. Kelâm Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Lâhîcî, Abdürrezzâk b. Alî b. el-Hüseyn el-. Şevâriḳu’l-ilhâm. ed. Ekber Esed Alizade. Tahran: el-Ma’hedü’l-Âlî lil’Ulûm ve’s-Sekâfeti’l-İslâmî, 1. Basım, 2018.
• Mağnîsâvî, Ebü’l-Müntehâ Ahmed b. Muhammed el-. Şerhu’l-Fıkhı’l-ekber. İstanbul: Maruf Yayınevi, 1. Basım, 2023.
• Öz, Mustafa. “Muhammed el-Bâkır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/506-507. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sâbûnî, Nûreddin es-. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. çev. Bekir Topaloğlu,. İstanbul: İFAV, 20. Basım, 2021.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Lübnan: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 8. Basım, 2022.
• Tûsî, Nasîruddîn. Risâletü kavâidi’l-akâid. ed. Ali Hasan Hâzim. Beyrut: Dâru’l-Gurbe, ts.
• Tûsî, Nasîruddîn. Tecrîdü’l-iʿtiḳād. ed. Muhammed Cevad el-Hüseynî. Mektebetü’l-E’lâmi’l-İslâmî, 1. Basım, 1986.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İrâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.