Kefevî’nin Ketâib’inde Fukahâ-i Emsâr: Mutlak Müçtehitler, İlmî Silsileleri ve Şehirleri

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 165 - 214, 25.12.2020

Muhammet Masum Vanlıoğlu

Öz

Osmanlı alimi, kadısı, fakihi ve tabakat yazarı Kefevî’nin "Ketâ'ibü a'lami'l-ahyâr min fukahâ-i mezhebi'n-Nu'mani'l-muhtâr” isimli tabakat kitabı diğer Hanefî tabakat eserlerinden farklı özellikler taşımaktadır. Bu farklardan biri de Kefevî’nin fıkhın ve şeriatın tarihini Peygamberler tarihiyle başlatıp ardından Asr-ı saadet ve sahabe devirlerini de kapsayacak şekilde genişletmesi ve nihayet müçtehit imamlar devrinden Ebû Hanîfe ve Hanefî tabakatına giriş yapmasıdır. Bu çalışma Kefevî’nin müçtehit imamlar çağına eğilmektedir. Bir kısmının takipçisi kalmadığı için sadece tarih, tabakat ve ihtilafü’l-fukahâ eserlerinde adını gördüğümüz mutlak müçtehitler adı verilen kurucu fakihler İslam’ın ikinci ve üçüncü yüzyıllarında yaşamışlardır. İlk dönem kaynaklarından itibaren kendilerine fukahâ-i emsar (şehir fakihleri) adı verilen bu isimler aslında fıkhın bir ilim olarak ortaya çıkmasında rolü olan kişilerdir. Emevilerin sonu ve özellikle Abbasi döneminin başlarında İslam’ın ilim merkezleri olan belirli şehirlerde faaliyetlerine rastlanan bu isimlerin en önemli özelliği fıkhın bir ilim olarak ortaya çıkmasından önceki çağa ait geleneğini fıkıh ilmi olarak formüle etmeleridir. Fıkhın her alanında cevaplar üreterek adeta furu-ı fıkıh sistemleri kuran bu kişilerin etrafında oluşan guruplaşmalar zamanla mezhep niteliği kazanacaktır. Ancak bu isimlerin öncülük ettiği ekolleşmelerin tümü yaşamadığı için biz bunların sadece bazılarını daha fazla tanıyoruz. Bu makale Kefevî’nin Ketâib’ini esas alarak bu isimlerin Ehl-i re’y ve Ehl-i Hadis ayrışmasında durdukları yeri ve ilim silsilelerini ele alacaktır. İlim silsilelerinin bölgesel karakterine, özellikle Hicaz ve Irak bölgelerinin fıkıh ve diğer şer’i ilimler sahasındaki öncü konumlarına dikkat çekecektir.

Anahtar Kelimeler

Mutlak müçtehit,, Şehir fakihleri,, İlim silsileleri,, İslam Hukukunun Erken Tarihi ve Şehirler,

Kaynakça

• ÂRİFÎ Muslihiddîn Mustafa, Zuhru’l-ârifîn fî yevmi’d-dîn, Süleymaniye Kütüphanesi, Serez 01649. (Zuhru’l-ârifîn –A)
• AYBAKAN, “Şâfiî”, DİA, İstanbul, 2010, c. XXXVIII, ss. 223-224.
• AYDIN, Mehmet Akif, “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi”, DİA, İstanbul, 1998, c. XVIII, ss. 314-318.
• AYDINLI, Abdullah, “İbn Ebû Leylâ, Abdurrahmân”, DİA, İstanbul, 1999, c. XIX, ss. 435-436.
• BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, I-II, İFAV Yayınları, İstanbul, 2005.
• BEDİR, Murteza, Ebu Hanife Entelektüel Biyografi, Ay Yayınları, Ankara, 2018.
• CERRAHOĞLU, İsmail, “Atâ b. Ebû Rebâh”, DİA, İstanbul, 1991, c. IV, ss. 35-36.
• ÇAVUŞOĞLU, Ali Hakan, “el-Müdevvenetü’l-kübrâ”, DİA, İstanbul, 2006, c. XXXI, ss. 470-473.
• _______, “Sahnûn”, DİA, İstanbul, 2008, c. XXXV, ss. 534-538.
• ed-DÎB, Abdülazîm Mahmud, “Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn”, DİA, İstanbul, 1993, c. VIII, ss. 141-144.
• EBU’l-BEKÂ Eyyûb bin Mûsâ el-Hüseynî el-Kefevî,, el-Külliyyât, neşr. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî, Müessesetü’r-risâle, Beyrut/Lübnan, 1998.
• EBÛ YÛSUF, Yakup b. İbrahim el-Ensârî, Kitâbu’l-âsâr, neşr. Suud İbrahim Muhammed el-Osman, Dâru’l-kütüb, Pakistan, ts.
• _______, İhtilâfu Ebî Hanîfe ve’bni Ebî Leylâ, neşr. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî, Matbaatü’l-Vefâ, Haydarâbâd-Deken-Hind, 1357.
• _______, er-Reddü ‘ala Siyeri’l-Evza‘i, thk. Ebü’l-Vefa el-Efgani, Haydarabat, 1357.
• ITR, Nureddin, “Dâvûd ez-Zâhirî”, DİA, İstanbul, 1994, c. IX, ss. 49-50.
• İBN ASÂKİR, Ebu’l-Kâsım Ali bin Hasan bin Hibetullah eş-Şâfiî, Târîhu Medineti Dimeşk, tahk. Muhibbuddin Ebû Saîd Ömer bin Garâme el-Amrevî, I-LXXX, Dâru’l-Fikr, Beyrut/Lübnan, 2000.
• İBN HACER el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Ahmed bin Ali bin Muhammed, Tehzîbu’t-Tehzîb, I-XII, Dâiretü’l-me’ârif, Hindistan, 1326.
• İBN HİBBÂN, Ebû Hâtim Muhammed bin Ahmed, Meşâhîri ulemâi’l-emsâr, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût-Lübnân, 1416/1995.
• İBN KUTEYBE, Abdullah b. Müslim, el-Me‘ârif, tahk. Servet Ukkâşe, Metâbiu’l-hey’eti’l-Mısriyye el-Âmme, yy., 1992.
• İBN NEDÎM, Ebü’l-Ferec Muhammed bin Ebû Ya‘kûb İshâk bin Muhammed bin İshâk, el-Fihrist, Dâru’l-ma’rife, Beyrut/Lübnan, 1978.
• İBN SA’D, Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî, Kitâbu’t-tabakâti’l-kebîr (Tabakât-ı İbn Sa’d), tahk. Ali Muhammed Ömer, I-XI, Mektebetü’l-hancî, Kahire, 2001.
• KÂDÎ İYÂZ b. Mûsâ b. İyâz es-Sebtî, Tertîbü’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik, tahk. Muhammed Tavit Tancî vd., I-VIII, Vizaretü’l-evkaf Magrib, Fas, 1983.
• KALLEK, Cengiz, “Esed b. Furât”, DİA, İstanbul, 1995, c. XI, ss. 366-367.
• KANDEMİR, Yaşar, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, İstanbul, 1989, c. II, ss. 75-80.
• KARAMAN, Hayreddin, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, İstanbul, 1989, c. II, ss. 80-82.
• KEFEVÎ, Mahmûd bin Süleyman, Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Numani’l-muhtâr, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, III. Ahmed Bölümü, Nu.2949. (Ketâib/C)
• _______, Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Numani’l-muhtâr, tahkik: Saffet Köse –vd., I-IV, İrşad Kitabevi, 1. Baskı, İstanbul 1438/2017. (Ketâib, T)
• KOŞUM, Adnan, İmâm- Âzâm Ebû Hanîfe’nin Akılcı Yönteminin (Re’yci) Başlıca Nedenleri ve Düşüncelerinin Oluştuğu İklim Ortamı, Diyanet İlmî Dergi, c. 54, Sayı 1, Ocak-Şubat-Mart 2018, ss. 84-85.
• KÖSE, Saffet, “İbn Ebû Leylâ, Muhammed b. Abdurrahmân”, DİA, İstanbul, 1999, c. XIX, ss. 436-437.
• LEKNEVÎ, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed, Muvatta’ el-İmâm Mâlik rivâyetü Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ma’a’t-ta’lîk el-Mümecced ala Muvatta’ Muhammed, neşr. Takiyyuddin en-Nedvî, I-III, Dâru’s-Sünne ve’s-sîre, Dımeşk, 1991.
• el-MERVEZÎ, Ebû Abdullah Muhammed bin Nasr, İhtilâfu’l-fukahâ, tahk. Muhammed Tahir Hakîm, Mektebetü Ezvâu’s-selef, Riyâd, 2000.
• NESÂÎ, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, Tesmiyetü fukahâi’l-emsâr min’s-sahâbeti femen ba’dehum, (Mecmû’tu’r-resâil fî ‘ulûmi’l-hadîs içinde) nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, el-Mektebetü’s-selefiyye, Medine-i Münevvere, 1969.
• Osmanlı Hukûk-ı Âile Kararnâmesi, yay. haz. Orhan, Çeker, Mehir Vakfı Yayınları, Konya, 2017.
• ÖĞÜT, Salim, “Ebû Yûsuf”, DİA, İstanbul, 1994, c. X, s. 264.
• _______, “Evzâî”, DİA, İstanbul, 1995, c. XI, s. 546-548.
• ÖZ, Mustafa, İmâm-ı A‘zam’ın Beş Eseri, İfav Yayınları, İstanbul, 2014.
• ÖZDİREK, Recep - Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, İstanbul, 2010, c. XXXVIII, ss. 23-28.
• ÖZEL, Ahmet, “Kefevî, Mahmud b. Süleyman”, DİA, Ankara, 2002, c. XXV, s. 185.
• _______, “Mâlik b. Enes”, DİA, Ankara, 2003, c. XXVII, ss. 506-513.
• ÖZEN, Şükrü, “İbn Şübrüme”, DİA, İstanbul, 1999, c. XX, s. 379-381.
• ÖZEN, Şükrü,, “İbnü’l-Kâsım”, DİA, İstanbul, 2000, c. XXI, ss. 103-104.
• ÖZEN, Şükrü,, “Kâdî Şüreyh”, DİA, İstanbul, 2001, c. XXIV, ss. 119-120.
• ÖZEN, Şükrü,, “Leys b. Sa‘d”, DİA, Ankara, 2003, c. XXVII, ss. 164-168.
• ÖZEN, Şükrü, “Rebîa b. Ebû Abdurrahmân”, DİA, İstanbul, 2007, c. XXXIV, ss. 499-500.
• ÖZTÜRK, Yücel, “Kefe”, DİA, Ankara, 2002, c. XXV, s. 182.
• es-SADRU’Ş-ŞEHÎD, Ebû Muhammed Hüsâmüddîn Ömer b. Abdülaziz, el-Vâki ‘ât, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi Yazma-Fıkıh Numara 184.
• es-SAN‘ÂNÎ, Abdürrezzâk Ebû Bekir bin Hemmâm, el-Musannef, neşr. Habîburrahmân el-A‘zamî, I-XII, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut/Lübnan, 1970, c. I, ss. 441-442.
• es-SERAHSÎ, Şemsu’l-eimme Ebûbekir Muhammed bin Ahmed, el-Mebsût, I-XXX, Dâru’l-ma‘rife, Beyrut/Lübnan, 1978, c. XXX, s. 128.
• es-SİMNÂNÎ, Ebu’l-Kâsım Ali bin Muhammed bin Ahmed er-Rahabî, Ravzatü’l-kudât ve tarîku’n-necât, tahk. Selahaddin en-Nâhî, I-IV, Müessesetü’r-risâle, Beyrut, 1984.
• ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan, el-Asl, tahk. Muhammed Boynukalın, I-XII, Dâru İbn Hazm, Beyrut/Lübnan, 2012.
• eş-ŞÎRÂZÎ, Ebû İshâk İbrahim bin Ali bin Yusuf eş-Şâfiî, Tabakâtü’l-fukahâ, tahk. İhsan Abbâs, Dâru’r-Râid el-Arab’i, Beyrut/Lübnan, 1970.
• et-TABERÎ, Ebû Cafer Muhammed bin Cerîr, İhtilâfu’l-fukahâ, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 1999.
• TEK, Abdürrezzak, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, İstanbul, 2010, c. XXXVIII, s. 28.
• UĞUR, Mücteba, “A‘meş”, DİA, İstanbul, 1991, c. III, s. 54.
• UZUNPOSTALCI, Mustafa, “Ebû Hanîfe”, DİA, İstanbul, 1994, c. X, s. 132.
• VEKΑ, Muhammed bin Halef bin Hayyân, Ahbâru’l-kudât, I-III, Âlemü’l-kutub, Beyrut, ts.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, “Ebü’l-Abbas es-Seffâh”, DİA, İstanbul, 1994, c. X, ss. 283-284.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî, Ma‘rifetü'l-kurrâi'l-kibâr ale't-tabakâti ve'l-asâr, I-IV, İstanbul, 1995.
• ZEHEBÎ Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, I-XVIII, Dâru’l-hadîs, Kahire, 2006