Erken Dönem Şîa Hadis Kaynaklarında Gaybete Dair Rivayetlerin Mevcut Olmaması Problemi Üzerine: Küleynî ve Nu‘mânî Özelinde

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 393 - 420, 20.12.2022

Abdülhamit Erdinç

https://doi.org/10.5281/zenodo.7443888

Öz

Şiî gruplar arasında Ehl-i sünnet’ten farklı olarak ele alınan dinî liderlik (İmâmet) meselesi, buna bağlı olarak Resûlullah’tan sonra kimin halife ve imam olacağı hususu Şîa’nın en önemli meselesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Ehl-i sünnet açısından Hz. Peygamber (s.a.v.) ölüm döşeğindeyken bu sorun bey‘at ve şûra mekanizmaları devreye sokularak çözüme kavuşturulmuştur. Ancak ashâbın çözümünü reddeden ve bu tasarrufu bir “gasp” aracı olarak görüp karşı çıkan İsnâaşeriyye İmâmiyyesi son tahlilde Ehl-i beytin hakkını teslim etmediklerini iddia ederek sahâbenin çoğunu hıyanetle suçlamışlardır. Onlar sahâbe-i kirâmın bu konudaki rivâyetlerini reddetmişler ve Hz. Ali etrafında bir alternatif bakış açısı geliştirmek suretiyle, bu tezi destekleyen ve kuvvet veren bazı ashâbın rivayetlerine dayanarak farklı bir sünnet ve hadis algısı oluşturmaya gayret etmişlerdir. Bu konuda onlara ait ilk dönem eserlerdeki rivayetler, bu amaca yöneliktir.
Bu makalede ilk dönemden itibaren ortaya konan bu iradenin en önemli sonucu olan imâmetle doğrudan bağlantılı olarak ele alınan gaybet süreci ve gaybeti destekleyen rivâyetlerin değerlendirilmesi yapılacaktır. Ayrıca bu konu çerçevesindeki gaybete dair ahbârın aslında varlığı tartışmalı mâsum son imamdan sonra tarih sahnesine çıkıp çıkmadığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Gaybet-i kübrânın başlangıç tarihi olan hicri 329 ile birlikte bu türden haberlerin Şîa muteber kitaplarında yaygınlık kazanması böylesi bir problem ile karşı karşıya olduğumuzu düşündürmektedir. Konu Küleynî’nin Bâb fi’l-gaybe ile Nu‘mânî’nin el-Gaybe eserleri ile sınırlı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis,, Gaybet, İsnâaşeriyye İmâmiyyesi, Asıllar, Kitâbü’l-gaybe, Hadīth, Ghayba, Isnâashariyya Imâmiyya, Kitāb al-Gayba

On the Problem of the Nonexistence of Akhbār About Occultation in Early Shīa Hadīth Sources: Specific to Kuleynī and Nu'mânî

Öz

The issue of religious leadership (imâmah), which is handled differently from Ahl al-Sunnah among Shīite groups, and accordingly, who will be the caliph and imam after the Prophet (pbuh), emerges as the most important issue of Shīa. In terms of Ahl al-Sunnah, when the Prophet was on his deathbed, this problem was solved by putting the bey'at and shūrā mechanisms into action. However, the Imāmiyya Isnāashariyya, who rejected the solution of the companions and opposed this act as a means of "usurpation", claimed that they did not give the Ahl al-bayt their due in the final analysis, and accused most of the companions of treason. They rejected the narrations of the companions on this subject and by developing an alternative perspective around Imam Ali, they tried to create a different perception of sunnah and hadith based on the narrations of some companions which supported and strengthened this thesis. The narrations in their early works on this subject are for this purpose.
In this article, the process of occultation and the narrations supporting occultation will be evaluated in direct connection with the imāmate, which is the most important result of this will that has been revealed since the first period. In addition, within the framework of this subject, it will be tried to determine whether the akhbâr related unseen imam actually appeared on the stage of history after the last infallible imam whose existence is disputed. The prevalence of such news in the authoritative Shīa books with the Hijri 329, the start date of the great occultation, makes us think that we are faced with such a problem. The subject will be limited to the works of Kuleynî's Bāb fi'l-Gayba and Nu'mânî's al-Gayba.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Ghayba, Isnâashariyya Imâmiyya, Kitāb al-Gayba

Kaynakça

• Arjomand, Said Amir. “İmâmiyye Şîası’nda İmâmet Krizi ve Gaybet Kurumu: Sosyo-Tarihî Bir Bakış Açısı”. çev. Ali Avcu. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2. (2010), 535-568.
• Benli, Yusuf. “İslam Tarihinde İlk Mehdi Tasavvurları”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşcı vd. 253-284. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Brown, Jonathan. “Şîa’da Hadis”. çev. İbrahim Kutluay. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2012), 137-153.
• Bulut, Halil İbrahim. “İlk Dönem İmâmî Kaynaklarda Gaybet Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 49-68.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şiî Fırkalarda Gaybet ve Ric‘at İnancı”. İslâmiyât. sayı 1. (2004), 139-156.
• Bulut, Halil İbrahim. “Şeyh Müfid ve İmâmiyye Ekolünde Gaybet İnancının Aklîleşmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2005), 175-202.
• el-Celâlî, Muhammed Hüseyin el-Hüseyinî. Dirâse havle’l-usûli’l erba‘i mie. Tahran: Merkezu intişârâti’l-a‘lemî. 1394/1974.
• Çınar, Mahmut. “Sosyo-Psikolojik Bir Beklenti Olarak Mehdiliğin Teolojik Dayanakları”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşcı vd. 175-190. (Sivas): Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Dağ, Abdülkadir. İmâmiyye Şîası’nda Gaybet-i sugrâ. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Doğruyol, Feyza. “Şiî-İmâmiyye’de Gaybet İnancının Temellendirilmesi: İlk Dönem Ahbârî ve Usûlî Argümanlar Üzerine Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 41. (2021/3), 67-85.
• Esterâbâdî, Muhammed el-Emin. el-Fevâidü’l-medeniyye. thk. Rahmetullah er-Rahmetî el-Erâkî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî. 1424/2003.
• Fayyâd, Abdullah. Târîhü’l-imâmiyye ve eslâfihim mine’ş-Şî‘a. Bağdat: Şebeketü Kübübi’ş-Şî‘a. Matbaatu Es‘ad. 1390/1970.
• Güneş, Hüseyin. “İslam Tarihinin İlk Mehdisi: Muhammed Bin Hanefiyye”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşcı vd. 135-158. (Sivas): Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Hakyemez, Cemil. “Mehdî Düşüncesinin İtikadîleşmesi Üzerine”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/5. (2004/1), 127-144.
• Hakyemez, Cemil. “On İkinci İmamın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”. Marife. 8/3 (2008), 9-25.
• Hasenî, Hâşim Ma‘rûf. el-Mevzû‘ât fi’l-âsâr ve’l-ahbâr -arz ve dirâse-. thk. Üsame es-Sâ‘idî, Kum: yy. 1429/2009.
• Hekim, Muzir. “Gaybet-i Sugrâ ve Gaybet-i Kübrâ Dönemi”. Misbah 8/15. (2019), 117-154.
• İlhan, Avni. “Gaybet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/410-412. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kohlberg, Etan. “Gaybet Öncesi Şîa’da İmam ve Toplum”. trc. Mazlum Uyar. Dinî Araştırmalar Dergisi 3/7 (2000), 227-256.
• Kummî, Sa‘d b. Abdillah Ebû Halef el-Eş‘arî. Kitâbü’l-makâlât ve’l-firak. tsh. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matba‘atu Haydarî, 1341/1922.
• Kutluay, İbrahim. “İmamiyye Şîa’sı Hadis Literatüründe Mehdîye Dair Rivayetlerin Sünnî Kaynaklarla Mukayesesi: Mehdî Telakkisi Ehl-i Sünnet’e Şîa’dan mı Geçti?”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşcı vd. 399-432. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Kutluay, İbrahim. Şîa’da Hadis Usûlü: Ehl-i Sünnet Hadis Usûlü İle Mukayeseli bir Çalışma. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2020.
• Kutluay, İbrahim. “Sistematik Ahbârîliğin Kurucusu Emîn el-Esterâbâdî’nin el-Fevâidü’l-Medeniyye Adlı Eserinde İctihad ve Taklid Hakkındaki Görüşlerinin Tahlili”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 12 (Haziran 2021), 13-40.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa ve Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Kuzudişli. Bekir. “Şîa’da Rivayet Olgusunu Şekillendiren Temel Unsurlar”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1. (2018), 59-92.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb b. İshâk. el-Kâfî. 8 Cilt. 4. Baskı, Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye. 1365/1946.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî. Bihârü’l-envâr el-câmi‘a li düreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. 110 Cilt. 4. Baskı. Beyrut: Müessesetü’l-Vefâ’. 1404/1983.
• Modarressî, Hossein. Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi‘ite Islam: Abû Ja‘far ibn Qiba al-Râzî and His Contribution to Imâmite Shi‘ite Thought. Princton: Darwin Press. İnc. 1414/1993.
• Muzir Hekim. “Gaybet-i Sugrâ ve Gaybet-i Kübrâ Dönemi”. Misbah, 8/15 (2019) 117-154.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasan b. Mûsâ. Fıraku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûrâtu’r-Rıdâ, 1433/2012.
• Nu‘mânî, Ebû Abdillah Muhammed b. İbrahim b. Ca‘fer el-Kâtib, el-Gaybe, thk. Fâris Hassûn Kerim, Kum: Dârü’l-Cevâdeyn, 1432/2011.
• Nûrî, Mirzâ Hüseyin. Müstedreku’l-vesâil ve müstanbatu’l-mesâil. 18 Cilt. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt li İhyâi’t-Türâs. 1408/1987.
• Oktan, Yusuf. “İmâmiyye Şîası’nın Ehl-i sünnetin On İkinci İmam’ın Gaybetini Kabul Ettiği İddiasının Tenkidi Eleştirel Bir Hadis Çalışması”. Uluslararası Hadis Araştırmaları Dergisi 5. (2020), 4-37.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal, tsh. Ahmed Fehmi Muhammed, 3 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1371/1992.
• Tahrânî, Âgâ Büzürg-i. ez-Zerî‘a ilâ Tesânîfi’ş-Şeri‘a. 28 Cilt. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, 1403/1983.
• Toru, Ümüt. “Mehdi Düşüncesinin Ehl-i Sünnet’in Şiîlik Algısına Etkisi ve Çağdaş Yansımaları”. Uluslararası Mehdîlik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşcı vd. 599-616. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• el-Usûlu’s-sitte ‘aşer mine’l-usûli’l-evveliyye. thk. Ziyâuddîn el-Mahmâdî. Tahran: Dâru’l-Hadîs li’t-Tibâ‘a ve’Neşr. 1423/2002.