The Wısdom Of Shaykh Mahmod Al-Kurdī About Sufısm In The Context Of The Work Ihyā Al-Qulūb

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 421 - 470, 20.12.2022

Mevlüt Özçelik

https://doi.org/10.5281/zenodo.7443947

Öz

This study aims to examine the wisdoms written by Mahmod al-Kurdī (d. 1195/1781) one of the eighteenth-century Khalwatiyya shaykhs, about Sufism. In the genealogy of the order, no written or printed copies of the wisdoms belonging to the Kurdī, in which the Khalwatī shaykhs raised in Anatolia were found, could not be found. The absence of a separate copy made it necessary to examine the wisdoms through the commentaries. These wisdoms were commented on by Abdullah al-Sharkavī and Abdulqadir al-Rafi‘ī (d. 1230/1814), one of the khalifas of the Kurdī, and both works were published with an verification. As a result of the research carried out, it was determined that the commentary named Ihyā al-qulūb, which belongs to Rafi‘ī, is registered in the Istanbul Metropolitan Municipality Ataturk Library. The investigation edition of the work was obtained and compared with the aforementioned copy, ıt was observed that there was no difference between them except the investigation study. In the study conducted in the context of the investigative text, the life of Kurdī and Rafi‘ī was examined, the wisdoms were given in items and the first ten wisdoms were summarized within the framework of Rafi‘ī's commentary. As far as can be seen, Kurdī expressed the basic Sufi issues such as asceticism (zuhd), trust (tawakkul), striving (mujāhadah) and dhikr in a very concise manner, especially the concepts related to methods of purification of the soul (nafs) such as isolation (uzlah), seclusion (khalwah) and hunger, which have an important place in the sect of Khalvatiyyah to which he belongs, the commentator Rafi‘ī also commented on these wisdoms with a comprehensive and understandable style by referring to the Qur'an, the Sunnah and the basic works of Sufism. There is no academic study conducted in our country about the wisdom of Kurdī and the commentaries on these wisdom. Although this study fills the gap in this field to some extent, all of the wisdoms need to be examined in order to fully determine the mystical ideas of Kurdī and Rafi‘ī.

Anahtar Kelimeler

Sufizm, Khalwatiyyah, Mahmod al-Kurdī, Abdulqadir al-Rafiī, Ihyā al-qulūb, wisdom

İhyâü’l-Kulûb İsimli Eser Bağlamında Şeyh Mahmud el-Kürdî’nin Tasavvufa Dair Hikmetleri

Öz

Bu çalışma 18. yüzyıl Halvetiyye şeyhlerinden Mahmud el-Kürdî’nin (ö. 1195/1781) tasavvufa dâir kaleme aldığı hikmetleri incelemeyi hedeflemektedir. Tarikat silsilesinde Anadolu’da yetişmiş Halvetî şeyhlerinin bulunduğu Kürdî’ye ait hikmetlerin yazma veya matbu herhangi bir nüshası tespit edilememiştir. Müstakil bir nüshasının bulunmaması, hikmetlerin şerhler üzerinden incelenmesini gerekli kılmıştır. Sözkonusu hikmetler Kürdî’nin halifelerinden Abdullah eş-Şerkâvî (ö. 1227/1812) ve Abdülkâdir er-Râfi‘î (ö. 1230/1814) tarafından şerh edilmiş, her iki eser, tahkikli olarak neşredilmiştir. Yapılan araştırma neticesinde Râfi‘î’ye ait olan İhyâü’l-kulûb isimli şerhin İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda kayıtlı olduğu tespit edilmiştir. Eserin tahkikli neşri temin edilerek bahsi geçen nüsha ile karşılaştırılmış, aralarında tahkik çalışması dışında hiçbir farkın bulunmadığı görülmüştür. Tahkikli metin üzerinden yürütülen çalışmada Kürdî ve Râfi‘î’nin hayatı incelenmiş, hikmetler maddeler halinde verilmiş ve ilk on hikmet Râfi‘î’nin şerhi çerçevesinde hulasa edilmiştir. Görüldüğü kadarıyla Kürdî tasavvufa dâir zühd, tevekkül, mücadehe ve zikir gibi temel meseleleri; özellikle de mensubu bulunduğu Halvetiyye’de önemli yer tutan uzlet, halvet ve açlık gibi nefis terbiyesiyle ilgili kavramları gayet veciz bir şekilde ifade etmiş, şârih Râfi‘î de sözkonusu hikmetleri, Kur’ân, Sünnet ve tasavvufun temel eserlerini referans alarak kapsamlı ve anlaşılır bir üslupla şerh etmiştir. Kürdî’nin hikmetleri ve bu hikmetlere dair şerhler hakkında ülkemizde yapılmış akademik bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışma, bu sahadaki boşluğu bir nebze doldursa da Kürdî ve Râfiî’nin tasavvufî düşüncelerinin tam mânasıyla tespiti için hikmetlerin tamamının incelenmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Halvetiyye, Mahmud el-Kürdî, Abdülkâdir er-Râfi‘î, İhyâü’l-kulûb, Tasavvuf, Halvetiyye, Sufizm, Khalwatiyyah, Mahmod al-Kurdī, Abdulqadir al-Rafiī, Ihyā al-qulūb, wisdom

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuʿayb el-Arnavut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. ez-Zühd. thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhîn. Beyrut, 1999.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l funûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin el-Horasânî. Kitâbü’z-zühdi’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kitâbi’s-Sakafiyye, 3. Basım, 1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali el-Husrevcirdî. el-Ba‘s ve’n-nüşûr. thk. eş-Şeyh Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Merkezü’l-Hademât ve’l-Ebhâsi’s-Sakâfiyye, 1986.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. el-Câmi’ li-şü ’abi’l-îmân. thk. Abdül’alî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr: el-Bahru’z-Zehhâr. thk. Mahfûzu’r-Rahmân Zeynullâh vd. 18 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-Ulûmi’ş-Şâfi’î, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Komisyon. 9 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1311.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dâmûnî, Muhammed b. Mahmûd. er-Ravdu’l-enîk fî usûli’t-tâlibîn ilâ makâmi’t-tahkîk (Resâil sûfiyye mahtûta içinde). thk. Saîd Abdülfettâh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Dârimî, Ebü’s-Serî Hennâd b. es-Serî. ez-Zühd. thk. Abdurrahmân Abdülcebbâr el-Ferîyâî. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1406.
• Dernîka, Muhammed. et-Turuku’s-sûfiyye ve meşâyihuhâ fî Trablus. Trablus: Dâru’l-İnşâ, 1984.
• Dımeşkî, Abdürrezzâk b. Hasen. Hilyetü’l-beşer fî târîhi’l-karni’s-sâlisi aşer. thk. Muhammed Behcet el-Beydâr. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1993.
• Erginli, Zafer. “Muhâsibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/13-16. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mür‘ıb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mîzânü’l-amel. thk. Süleyman Dünyâ. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif, 1964.
• Hakîm et-Tirmizî, Muhammed b. Alî b. el-Hasen. Nevâdiru’l-usûl fî ahâdîsi’r-Rasûl (s.a.v.). thk. Abdurrahmân Umeyra. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. el-‘Uzle. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1399.
• Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed. el-Ğaribeyn fi’l-Kur’ân ve’l-Hadîs. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 6 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1999.
• Herevî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn Ali b. Sultan Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Himyerî, Neşvân b. Sa’îd. Şemsü’l-’ulûm ve devâü kelâmi’l-’Arab minel’-külûm. thk. Hüseyn b. Abdillâh el-’Umerî vd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu’âsır, 1999.
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh. Tefsîru ğarîb mâ fi’s-sahîhayn el-Buhârî ve Müslim. thk. Zübeyde Muhammed Saîd Abdülazîz. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1995.
• Huttelî, Ebû İshâk İbrâhim b. Abdillâh. el-Muhabbetü li’llâhi Sübhâneh. thk. Âdil b. Abdi’ş-Şekûr er-Rızkî. Riyad: Dâru’l-Hadâra, 2003.
• İbn Abdi’l-Berr, Ebû Ömer Yusuf. Câmi‘u beyâni’l-‘ılm ve fadlih. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Suûdiyye: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah. es-Samt ve âdâbü’l-lisân. thk. Ebû İshâk el-Huveynî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn-i Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. B.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-’Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Esîr, el-Mübârek b. Muhammed b. Muhammed. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-’Ilmiyye, 1979.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atü’s-Saâde, 1974.
• İsfehânî, Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Kalkan, Murat. Kur’ân’da “Hikmet” Kavramı. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kara, Mustafa. “Hikmet (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/518-519. İstanbul, 1998.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Mu‘cemü ıstılâhâti’s-sûfiyye. thk. Abdülâl Şâhîn. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1992.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifî’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî İshâk. Bahru’l-fevâid. thk. Muhammed Hasan İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kızıler, Hamdi. “Muhammed b. Gazî el-Malatyavî’de Hikmet Tasavvurunun Tasavvufî Açıdan Değerlendirilmesi”. thk. Mustafa Yiğitoğlu. 441-454. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Havâzin b. Abdilmelik. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmûd - Mahmûd b. Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali el-Bağdadî. Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1986.
• Mekkî, Muhammed b. Ali Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfü tarîkı’l-mürîd ilâ makâmi’t-tevhîd. thk. Âsım İbrâhim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mîkâtî, Muhammed Reşîd. el-Eseru’l-hamîd fî menâkıbi Seyyidinâ el-Üstâz eş-Şeyh Muhammed Reşîd. Trablusşam: Matbaatü’l-Belâğa, 1341.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Kitâbü’l-‘ılm. thk. Muhammed el-Âbid Mezâlî. Cezayir: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1975.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdütfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1391.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf. Feydu’l-kadîr şerhu’l-câmi‘ıs-sağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1356.
• Nebhânî, Yûsuf b. İsmâil. Câmi’u kerâmâti’l-evliyâ. thk. İbrâhim Atve Ivaz. 2 Cilt. Porbandar: Merkez-i Ehli Sünnet Berakât-i Razâ, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Büstânü’l-‘ârifîn. B.y.: Dâru’r-Reyyân, ts.
• Nevfel, Abdullah Habîb. Terâcimü ulemâi Trablus ve üdebâiha. Trablus: Matba‘atü’l-Hadâra, 1929.
• Neysabûrî, Ebü’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Özçelik, Mevlüt. “Abdülğanî b. İsmâil en-Nablusî (ö. 1143/1731) ve Miftâhu’l-Ma‘ıyye Adlı Eseri Çerçevesinde Nakşibendî Tarikatının On Bir Esâsı”. Amasya İlahiyat Dergisi 14 (30 Haziran 2020), 293-326. https://doi.org/10.18498/amailad.581697
• Râfi’î, Abdülganî b. Ahmed b. Abdilkadir. Tersî’u’l-cevâhiri’l-Mekkiyye fî tezkiyeti’l-ahlâki’l-marzıyye. Kahire: Matba‘atü’ş-Şeyh Şeref Musa, 1301.
• Râfi’î, Abdülkâdir. İhyâü’l-kulûb şerhu’ş-şeyh Abdilkâdir er-Râfi’î el-Fârûkî et-Tırablûsî ’alâ hikemi şeyhihî Seydâ Mahmûd el-Kürdî el-Halvetî. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Râfi’î, Muhammed Reşîd. Tercümetü hayâti’ş-Şeyh Abdülkâdir er-Râfiî (es-sânî). Mısır: Dâru’t-Tekaddüm, 1906.
• Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdillâh Muhammed. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’t-Asriyye, 1999.
• Sebtî, İyâz b. Mûsâ b. İyâz b. Amrûn el-Yahsubî. Meşâriku’l-envâr alâ sıhâhi’l-âsâr. 2 Cilt. B.y.: el-Mektebetü’l-Atîka ve Dâru’t-Türâs, ts.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tenbîhü’l-ğâfilîn bi-ahâdîsi Seyyidi’l-Enbiyâ-i ve’l-Mürselîn. thk. Yusuf Ali Bedyevî. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 2000.
• Sıddîkî, Ebü’l-Fütûh Seyyid Muhammed Kemâleddîn el-Bekrî. el-Cevherü’l-ferîd fî halli “Bülğati’l-mürîd”. B.y.: y.y., 1257.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebi Bekr Celâleddîn. el-Fethu’l-kebîr fî zammı’z-ziyâde ilâ Câmi‘ı’s-sağîr. thk. Yusuf en-Nebhânî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2003.
• Suyûtî, Celâlüddîn. Cem’u’l-cevâmi’: el-Câmi’u’l-kebîr. thk. Muhtar İbrahim el-Hâic vd. 25 Cilt. Kahire: el-Ezheru’ş-Şerîf, 2. Basım, ts.
• Sühreverdî, Şehâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. ‘Avârifü’l-ma‘ârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Şa’rânî, Abdülvehhâb. Levâkıhu’l-envâri’l-kudsiyyeti’l-müntekât mine’l-Fütühâti’l-mekkiyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’’l-İlmiyye, 2015.
• Şa’rânî, Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed. Tenbîhü’l-muğterrîn evâhıra’l-karni’l-âşir alâ mâ hâlefû fîhi selefehümü’t-tâhir. thk. Vâil Ahmed Abdurrahmân. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Şener, Mehmet. “İ‘tikâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/457-459. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Ebû Muâz Târık b. Ivazıllâh b. Muhammed vd. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1995.
• Tayâlisî, Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Mahmud b. Abdil’l-Muhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lüma’. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Tâhâ Abdülbâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Ulu, Mahmut. IX/XV. Asır Osmanlı Toplumunda Halvetîlik ve Halvetîler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/393-395. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. Basım., 2005.
• Vekî‘ b. Cerrâh, Ebû Süfyân er-Ruâsî. Kitâbü’z-Zühd. thk. Abdurrahman Abdülcebbâr el-Ferîvâî. Medîne-i Münevvere: Mektebetü’d-Dâr, 1984.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Huseynî. Tâcu’l arûs min cevâhiri’l kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. Kuveyt: el-Meclisu’l-vatanî li’s-sekâfe ve’l-funûn ve’l-âdâb, 2001.