Sultān Jalāleddīn Khawārizmshāh According to Qādī Beydāwī

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 100 - 135, 26.06.2025

Muhammed Said Güler

Öz

Qādī Beydāwī who ise one of the most important personages in the history of Islamic sciences and has gained a well-deserved reputation by writing out his works in different fields such as tafsīr, kalām, fıqh and grammatic, was also interested in history just like many of his colleagues and gave a work in this field too which named Nizām al-tawārīkh. Unlike his other works, Beydāwī who produced this work in Persian to make it more available to readers of Iran region where he lived himself, prepared Nizām al-tawārīkh which has the characteristics of a brief general history book as a short history of prophets, philosophers and rulers. The work consists of four main chapters, the last of which was allocated to account of the dynasties that ruled in Iran contemporary with the Abbāsid caliphs. This study contains an evaluation of the information on the reign of Sultān Jalāleddīn Mangubirti b. Sultān Alāʾaddīn Muhammad, or more famously Sultān Jalāleddīn Khawārizmshāh, who is one of the rulers in the eighth “Tāʾifah” of the fourth part of the work, the Khwārazmshāhs. In the course of the evaluation, firstly, the events of the Sultān Jalāleddīn Mangubirti’s reign will be summarized based on other significant comtemporary sources, after that it will be tried to determine whether the information which was given by Qādī Beydāwī coincides with the records of these sources and whether it is functional in the studies on the history of the Khwārazmshāhs, and meanwhile a number of comments will be made on some affairs related to the reign of Jalāleddīn in the light on some statements belongs to the author.

Anahtar Kelimeler

History , Khwārazmshāhs , Qādī Beydāvī , Nizām al-tawārīkh , Sultān Jalāleddīn Khwārazmshāh

Kādî Beyzâvî’ye Göre Sultan Celâleddîn Hârizmşâh

Öz

İslâm ilimler tarihinin mühim simalarından biri olup tefsir, kelâm, fıkıh ve gramer gibi muhtelif sahalarda kaleme aldığı eserlerle haklı bir şöhrete kavuşan Kādî Beyzâvî, diğer birçok meslektaşı gibi tarih ilmine de ilgi duymuş ve bu sahada da bir çalışma ortaya koyarak eserine Nizâmü’t-tevârîh adını vermiştir. Diğer eserlerinin aksine daha ziyade kendi yaşadığı İran coğrafyası okurlarının istifadesine sunmak maksadıyla bu eserini Farsça kaleme almış olan Beyzâvî, muhtasar bir umumi tarih kitabı özelliği gösteren Nizâmü’t-tevârîh’i bir peygamberler, hakîmler ve hükümdarlar tarihçesi şeklinde tanzim etmiştir. Dört ana kısımdan oluşan eserin son kısmı Abbâsî halifeleriyle çağdaş olup İran’da hüküm sürmüş hanedanların anlatımına tahsis edilmiştir. Bu araştırma, eserin dördüncü kısmının sekizinci “Tâ’ife”sini teşkil eden Hârizmşâhlar bölümündeki bir hükümdarın, Sultan Celâleddîn Mengübirti b. Alâeddîn Muhammed’in yahut daha yaygın olarak bilinen ismiyle Sultan Celâleddîn Hârizmşâh’ın devrine ait malumatın değerlendirmesini ihtiva etmektedir. Değerlendirme yapılırken öncelikle Sultan Celâleddîn Hârizmşâh dönemi olayları diğer önemli muasır kaynaklar yardımıyla özetlenecek, akabinde Kādî Beyzâvî’nin verdiği malumatın bu kaynakların kayıtlarıyla örtüşüp örtüşmediği ve Hârizmşâhlar tarihi çalışmalarında kullanışlı olup olmadığı tayin edilmeye çalışılacak, bu arada müellifin bir kısım ifadeleri ışığında Celâleddîn Hârizmşâh dönemine taalluk eden bazı meselelere dair birtakım yorumlar yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tarih , Hârizmşâhlar , Kādî Beyzâvî , Nizâmü’t-tevârîh , Sultan Celâleddîn Hârizmşâh.

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• Ansari, A. S. Bazmee. “İltutmış”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/158-159. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Arıcı, Müstakim. “Bir Biyografinin Yeniden İnşası: Kādî Beyzâvî, İlişki Ağları ve Eserleri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. Ankara: TDV Yayınları, 2017, 23-103.
• Aydın, Mustafa. “Tiflis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’ü’l-mü’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rıfat Bilge - İbnülemin Mahmud Kemal İnal. Cilt 1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Barthold, V. Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kervan Yayınları, 1981.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Sa‘îd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Cilt 1. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî - Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1998.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Sa‘îd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Nizâmü’t-tevârîh. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Hasan Hüsnü Paşa, nr. 836; Nizâmü’t-tevârîh. nşr. Seyyid Şemsullâh Kādirî. Haydarâbâd: Matba‘-ı Târîh (Tarikh Press), 1930; Nizâmü’t-tevârîh. nşr. Behmen Mîrzâ Kerîmî. Tahran: Şirket-i Matba‘a-i Ferhûmend ve İkbâl u İlmî, 1934; Nizâmü’t-tevârîh. nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Tahran: Bünyâd-ı Mevkūfât-ı Mahmûd Afşâr, 2003.
• Bostan, İdris. “Alıncak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/370. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Browne, Edward G. A Literary History of Persia. Vol. 3. Cambridge: Cambridge University Press, 1928.
• Cûzcânî, Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed (Minhâc-ı Sirâc). Tabakāt-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar). trc. Erkan Göksu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015; Tabakāt-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar). trc. Mustafa Uyar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Cüveynî, Alâüddîn Atâ Melik b. Muhammed. Târîh-i Cihân-güşâ. trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî el-Mısrî. Tabakātü’l-müfessirîn. Cilt 1. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• D’ohsson, A. Constantin. Moğol Tarihi (Denizler İmparatoru Cengiz). trc. Mustafa Rahmi Balaban. sad. Bahadır Apaydın. İstanbul: Nesnel Yayınlar, 2008.
• Ertuğrul, Ali. “Bir Tarihçi Olarak Kādî Beyzâvî ve Nizâmü’t-Tevârîh Adlı Eseri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kādî Beyzâvî. ed. Müstakim Arıcı. Ankara: TDV Yayınları, 2017, 521-579.
• Gregory Ebu’l-Ferec Barhebraeus. Abu’l-Farac Tarihi. trc. Ömer Rıza Doğrul. Cilt 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Güler, Muhammed Said. Moğol İstîlâsı ve Aynicâlût Savaşı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Hamdullâh el-Müstevfî, Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed el-Kazvînî. Târîh-i Güzîde. trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• İbn Bîbî, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî er-Rugadî. el-Evâmiru’l-Alâ’iyye fi’l-umûri’l-Alâ’iyye (Selçuknâme II). trc. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn Ömer ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. trc. Mehmet Keskin. Cilt 13. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh el-Hamevî. Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Haseneyn Muhammed Rebî‘. Cilt 4. Kahire: 1972.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. trc. Abdülkerim Özaydın. Cilt 10. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987; el-Kâmil fi’t-târîh. trc. Abdülkerim Özaydın. Cilt 11. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987; el-Kâmil fi’t-târîh. trc. Ahmet Ağırakça - Abdülkerim Özaydın. Cilt 12. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İbnü’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed es-Sâlihî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkādir el-Arna’ût - Mahmûd el-Arna’ût. Cilt 7. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1991.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1956.
• Karakoç, Haşim. Kâdı Beyzâvî ve Nizâmu’t-Tevârîh’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. Mehmed Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rıfat Bilge. Cilt 2. İstanbul: Maarif Matbaası, 1943.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-Mü’ellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Cilt 2. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Melville, Charles P. “From Adam to Abaqa: Qadi Baidawi’s Rearrangement of History (part I)”. Studia Iranica. 30/1 (2001), 67-86.
• Merçil, Erdoğan. Fars Atabegleri Salgurlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Mîrhând, Hamîdüddîn Muhammed b. Burhâniddîn Hâvendşâh el-Herevî. Ravzatü’s-safâ fî sîreti’l-Enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-hulefâ. Cilt 4-5. Tahran: Müessese-i Hayyâm ve İntişârât-ı Pîrûz, 1339/1921.
• Moğolların Gizli Tarihi. trc. Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2010.
• Nesevî, Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hurendizî. Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübirtî. (Celalüttin Harezemşah). Fransızcadan trc. Necip Asım Yazıksız. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934.
• Özdemir, H. Ahmet. Moğol İstilâsı (Cengiz ve Hülâgû Dönemleri). İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Reşîdüddîn, Ebu’l-Hayr Fazlullâh b. İmâdiddevle el-Hemedânî. Câmi‘u’t-tevârîh (Târîh-i Selâtîn-i Hârizm). nşr. Muhammed Rûşen. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2010; Câmi‘u’t-tevârîh (Compendium Chronicles: A History of the Mongols). İng. trc. W. M. Thackston. yay. Şinasi Tekin - Gönül Alpay Tekin. Cilt 2. Cambridge: Harvard University, 1999.
• Riyâzîzâde Abdüllatîf Efendi. Esmâ’ü’l-kütüb el-mütemmim li-Keşfi’z-zunûn. thk. Muhammed Altuncî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• Safâ, Zebîhullâh. Târîh-i Edebiyyât der Îrân. Cilt 3/2. Tahran: İntişârât-ı Firdevsî, 1369/1950.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arna’ût - Türkî Mustafâ. Cilt 17. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu el-Bağdâdî. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân. thk. İbrâhîm ez-Zeybek. Cilt 22. Dımaşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2013.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Tabakātü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv - Mahmûd Muhammed et-Tannâhî. Cilt 8. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1964.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakāti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. Cilt 2. Kahire: Matba‘atü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1965.
• Taneri, Aydın. “Celâleddin Hârizmşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/248-250. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Taneri, Aydın. Celâlü’d-dîn Hârizmşâh ve Zamanı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1977.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi, Ebu’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-ulûm. Cilt 2. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Uyumaz, Emine. Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad el-Yemenî. Mir’âtü’l-cenân ve ibretü’l-yakzân fî ma‘rifeti mâ yu‘teberu min havâdisi’z-zamân. not. Halîl el-Mansûr. Cilt 4. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yâkūt, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. Cilt 5. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yınanç, Mükrimin Halil. “Celâleddin Harzemşah”, MEB İslâm Ansiklopedisi. 3/49-53. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-A‘lâm: Kāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arab ve’l-müsta‘rebîn ve’l-müsteşrikīn. Cilt 4. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.