An Examination of the Tafsīr Treatise of Sūrah al-Ikhlāṣ by the Ottoman Sufi Nūreddīnzāde

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 531 - 548, 15.12.2025

Şeyma Altay Soykan

https://doi.org/10.52637/kiid.1731760

Öz

Nūreddīnzāde (d. 981/1574), a 16th century Ottoman sufi, was a Halvetī sheikh born in the city of Plovdiv, Bulgaria. His understanding of sufism is based on the idea of wahdat al-wujūd of Ibn Arabi in addition to the thought of the Qur’ān, Sunnah and Ahl al-Sunnah. The subject of our study is the tafsīr treatise written by Nūreddīnzāde on Sūrah al-İkhlāṣ. In addition to being a reflection of Ibn Arabi’s sufi and kalām-oriented thought, the interpretation of Sūrah al-Ikhlāṣ—which he based on the idea of wahdat al-wujūd—is also valuable in terms of revealing how his sufi understanding was reflected by his followers in the 16th century. In this respect, the treatise can contribute to both tafsīr and sufi studies. Apart from the reports on asbāb al-nuzūl and the fadāʾil al-Qurʾān, the tafsīr does not incorporate other narrative elements such as qirāʾat or poetry, and it contains relatively few grammatical explanations. One of the original aspects of the treatise is the interpretation of theological and grammatical explanations from a sufi perspective. However, it is noteworthy that the treatise does not include esoteric interpretations commonly found in some sufi tafsīrs. The author’s strong adherence to the doctrine of wahdat al-wujūd is subtly embedded within the exegesis. The main purpose of this article is to introduce Nūreddīnzāde’s tafsīr of Sūrah al-İkhlāṣ by analyzing it within the intellectual background of his thought, thereby contributing modestly to the understanding of sufi thought during the Ottoman period. In the study, close reading and reading between the lines is conducted within the historical context in which the text was composed and the intellectual world of the author. Nūreddīnzāde’s tafsīr is analyzed with reference to his own works, the views of Ibn Arabi on whom his sufi thought is primarily based and other tafsir works.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Sūrah al-Ikhlāṣ , Nūreddīnzāde , Ibn al-Arabi , Wahdat al-Wujūd

Osmanlı Mutasavvıfı Nûreddinzâde’nin İhlâs Sûresi Tefsir Risalesi Üzerine Bir İnceleme

Öz

XVI. yüzyıl Osmanlı mutasavvıflarından Mustafa Muslihuddin Nûreddinzâde (ö. 981/1574) bugün Bulgaristan sınırları içinde kalan Filibe şehrinde dünyaya gelmiş bir Halvetî şeyhidir. Tasavvuf anlayışı; Kur’an, sünnet ve Ehl-i sünnet düşüncesine ilaveten İbn Arabî’nin (ö. 638/1240) vahdet-i vücûd anlayışına dayanmaktadır. Çalışmamızın konusunu Nûreddinzâde’nin İhlâs sûresi üzerine yazdığı tefsir risalesi oluşturmaktadır. İbn Arabî’nin vahdet-i vücûd düşüncesi üzerine bina ettiği İhlâs sûresi tefsiri, onun tasavvufî ve kelâmî düşüncelerinin öz bir sunumu olmasının yanı sıra İbn Arabî’nin tasavvuf anlayışının XVI. yüzyılda yaşayan takipçilerindeki yansımalarını göstermesi açısından da kıymet taşımaktadır. Bu yönüyle risale hem tefsir hem tasavvuf çalışmalarına katkı sağlayabilmektedir. Sebeb-i nüzûl ve fedâilü’l-Kur’ân rivayetleri dışında kıraat ve şiir gibi rivayet unsurlarının kullanılmadığı tefsirde, gramatik izahlara da nispeten az rastlanmaktadır. Kelâmî ve lugavî izahların tasavvufî bakış açısıyla yorumlanması risalenin özgün yönlerindendir. Bununla birlikte bazı tasavvufî tefsirlerde yer alan batınî yorumların bulunmaması dikkat çekmektedir. Eserde müellifin sıkıca bağlı olduğu vahdet-i vücûd anlayışı kapalı bir şekilde tefsire işlenmiştir. Bu durum söz konusu anlayışı ehassu’l-havâss ilmi olarak nitelendirmesi ve tecrübî bir ilim görmesinden kaynaklanmış olabilir. Akılcı mütekellimlerin eleştirildiği bu risalede Zemahşerî gibi akılcı bir müfessirden de istifade edilmesi Nûreddinzâde’nin farklı düşünceleri bir araya getirdiğini göstermektedir. Tespit ettiğimiz kadarıyla müellifin İhlâs sûresi tefsirini, kelâmî ve tasavvufî düşünceleri bağlamında ayrıntılı inceleyen bir çalışma bulunmamaktadır. Bu makalenin temel amacı; Nûreddinzâde’nin İhlâs sûresi tefsirini düşüncelerinin arka planı ile analiz ederek günümüze tanıtmak ve Osmanlı dönemindeki sûfî düşüncenin yapısını anlamaya az da olsa bir katkı sağlamaktır. Çalışmada müellifin fikir dünyası ile metnin inşa edildiği tarihsel bağlam çerçevesinde yakın okuma ve satır arası okuma yapılarak Nûreddinzâde’nin tefsiri, başta kendi eserleri olmak üzere tasavvufî düşüncesini dayandırdığı İbn Arabî’nin görüşlerine ve diğer tefsir eserlerine müracaat edilerek analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , İhlâs sûresi , Nûreddinzâde , İbn Arabî , Vahdet-i vücûd

Kaynakça

• Ağbal, Davut. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’de İşârî Tefsir. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ağbal, Davut. “İbnü’l-Arabî’nin İşârî Tefsir Anlayışının Fikrî Arka Planı”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2017), 221-271.
• Altay, Şeyma. Tefsirde Yorum ve Öznellik- Zemahşerî’nin Keşşâf Tefsiri Örneği-. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Atâyî, Nev’îzâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şekâ’ik. haz. Suat Donuk. 2 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• el-Belgradî, Münîrî. Silsiletü’l-mukarrabîn. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2819/3, 22b-161b.
• Bozkurt, Ömer. “İbn Sînâ’nın Tanrı Anlayışının Dayandığı Temel İlkeler”. Diyanet İlmî Dergi 50/1 (2014), 67-86.
• Bulut, Erkan. “Mu’tezile ve Filozofların Allah’ın Sıfatları Hakkındaki Görüşlerinin Mukayesesi”. Türk Akademik Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 5/1 (2022). 1-16.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1914.
• Ceyhan, Semih. Gümüştekin, İslim. “İşârî İhlâs Tefsiri Risâleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 30/15 (2017), 317-371.
• Cürcânî, Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• Çol, Muhammet. “Ömer en-Nesefî ile Mâtürîdî’nin Rivayet ve Tasavvuf Anlayışlarının et-Teysîr fi’t-Tefsîr Özelinde Karşılaştırmalı Analizi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 8/1 (Haziran2025), 179-193.
• Demirli, Ekrem. “İbnü’l-Arabî ve Takipçilerinin Tanrı Anlayışı: Tenzih ve Teşbih Hükümlerinin Birleştirilmesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19/25 (2018) 24-44.
• Demirli, Ekrem. “Varlık Olmak Bakımdan Varlık İfadesinin Sûfilerce Yeniden Yorumlanması ve Bu Yorumun Metafizik Sonuçları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 27-47.
• Dineverî, Ebû Bekir. el-Mücâlese ve cevâhiru’l-‘ilm. thk. İbn Hasan Âli Süleyman. 10 Cilt. Bahreyn: Cem‘iyyetü’t-Terbiyyeti’l-İslâmiyye, 1998.
• Doru, Nesim. “İbn-i Arabi’nin Fahreddin Razi’ye Gönderdiği Mektup”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2002) 99-105.
• Ebû Hanîfe, Nu’man b. Sâbit. el-Fıkhu’l-ekber. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Sufi Hermenötik İbn Arabî’nin Yorum Felsefesi. çev. Semih Ceyhan. İstanbul: Mana Yayınları, 2018.
• Ebussuûd, İrşâdu ʿakli’s-selîm, 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî, t.s.
• Efe, Seyfullah. Efe, Nefise. “Filibeli Nûreddinzâde ve Kadr Sûresi Tefsiri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 20 (2022), 331-357.
• Efil, Şahin. “İbn Arabî’ye Göre Tasavvuf Felsefesinde Kötülük Problemi ve Teodise”. Felsefe Dünyası 53/1 (2011), 92-110.
• Elbânî, Nasıruddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’s-sahîha, 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1995.
• Fırat, Yavuz. Filibeli Nureddinzâde’nin Kısmî ve Sûre Tefsirleri. Kayseri: y.y. 2012.
• Güney, Ahmet Faruk. İbn Sina’dan Elmalılı’ya İhlâs Sûresi Felsefî Tefsir Geleneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• İbiş, Fatih. “İbnü’l-Arabî’nin Kelâm Eleştirisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 8/2 (2021), 1355-1376.
• İbn Arabî. el-Fütûhâtu’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemseddin 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• İbn Durays. Ebû Abdullah. Fedâ’ilü’l-Kur’ân. thk. Gazve Bedîr. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1987.
• İbn Sînâ. İhlâs Sûresi Tefsiri ve Şerhleri. çev. Ahmet Faruk Güney. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2022.
• Kâdî Abdulcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. 2 Cilt. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2013.
• Kâdî Beydâvî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. 2 Cilt. İstanbul: İFAV, 2005.
• Molla Câmî (Abdurrahmân Camiî). Tefsiru Molla Câmî. çev. Davut Ağbal. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu, 2020.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn. Sahîhu Müslim. 5 Cilt. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1955.
• Nûreddinzâde Mustafa Muslihuddin. Şerhu’n-Nusûs. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1278, 1b-167b.
• Nûreddinzâde Mustafa Muslihuddin. Şerhu Menâzili’s-sâirîn. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Reşit Bey Bölümü, 111, 1b-137b.
• Nûreddinzâde Mustafa Muslihuddin. Şerhu’l-Vâridât. Çorum: Hasan Paşa Yazma Eserler Kütüphanesi, 1002, 1b-44b.
• Nûreddinzâde Mustafa Muslihuddin. Tefsîru sûreti’l-İhlâs. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Darulmesnevi, 55/4, 53a-54a.
• Nûreddinzâde Mustafa Muslihuddin. Tefsîru li Nûreddinzzâde li-baʿdi mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Yavuz Fırat, Kayseri: y.y. 2013.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtihu’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420.
• Seyyid Seyfullah. Câmiʿu’l-maʿârif. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, 635.
• Şenat, Fatma Asiye. “Sezaî Gülşenî’nin Şiirlerinde Allah Sevgisi Konulu Kur’ânî Motifler”. Edirne ve Balkanlarda Tasavvufi Hayat. ed. Nurullah Koltaş vd. 459-471. Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları: 2022.
• Tabakoğlu, Mehmet. XVI. Yüzyılda Tenkitçi Bir Mutasavvıf: Nureddinzade, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Tabakoğlu, Mehmet. “XVI. Yüzyılda Tenkitçi Bir Sûfî: Nûreddinzâde”. Toplum Bilimleri 10/20 (2016), 255-267.
• Tabakoğlu, Mehmet. “Nûreddinzâde’nin Bedreddin Simâvî’nin Vâridât’ına Yönelttiği Eleştiriler”. Toplum Bilimleri Dergisi 10/20 (2018), 102-117.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr li't-Tıbâ‘a ve'n-Neşr, 2001.
• Tirmizî, Ebû İsa. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1996.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’t-te’vîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-‘Arabî, 1407.