Ahiret İnancının Temel Dinamikleri Açısından Deizm Eleştirisi

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 412 - 430, 15.12.2025

Mücteba Altındaş

https://doi.org/10.52637/kiid.1731936

Öz

Tanrı inancı ile doğrudan ilişkili olan âhiret inancı, deizmin Tanrı-insan ilişkisi açısından incelenmesi gereken önemli bir konudur. Ruhun ölümsüzlüğü ve yapılan eylemlerin karşılığı olacağını kabul eden ilk deistlerin yanı sıra bazı deist düşünürler, âhiret hayatı konusunda olumsuz bir yargıya sahip olmuşlardır. Bu çalışma, deizmin âhiret inancının imkânına dair görüşlerini Tanrı-insan ilişkisinin ahlâkîliği; teklif ve insanın sorumluluğu; mükâfat ve ceza bilincinin insana faydası açısından ele almaktadır. İlk deistler ceza ve mükâfatı, evrensel ortak bir değer olarak kabul etmişler; çekilen acı ve sıkıntıların, haksızlık ve adaletsizliklerin telafi edilmesini ilâhî adaletin bir gereği olarak görmüşlerdir. Ödül ve cezanın mutlak iyilik olan Tanrı’nın doğası ve adaletinin zorunlu bir sonucu olduğunu kabul eden düşünürlerin bu yönüyle tutarlı oldukları görülmektedir. Âhireti inkâr eden deistlerin ise vahiyden bağımsız akla dayalı doğal din anlayışıyla Tanrı-insan ilişkisinin ahlâkîliğini ve ödül-ceza anlayışının motive edici fonksiyonunu göz ardı ettikleri anlaşılmaktadır. Zira böyle bir durumda bireysel ahlâk sadece kişinin aklına ve vicdanına bırakılmaktadır. Ahlâkın sadece insan fıtratına dayandırılması ise insanın davranışlarına yön vererek süreklilik sağlayan ödül-ceza anlayışı ile sorumluluk bilincini devre dışı bırakmaktadır. Diğer taraftan akıl ve doğadan hareketle âhiret inancının gerekli olduğu çıkarımı yapılsa bile içeriği ve keyfiyetini vahiy olmadan öğrenmek imkânsızdır. Bu durumda doğal din ilkesi dikkate alındığında vahiy olmadan bir eylemin günah veya sevap kabul edilmesinin hangi kritere göre olacağı sorusu cevapsız kalmaktadır. Bu yüzden insanın doğal fıtratı ve bilgisinden hareketle âhiret hayatıyla ilgili bir inanç sistemi oluşturmak oldukça zordur. Zira dünyada yapılan davranışların karşılığı âhirette görülmeyecekse insanın ahlâkî ilkelere uyarak niçin iyi bir insan olması gerektiği anlamını kaybetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Deizm , Ahiret , Teklif , Ahlak

Criticism of Deism in Terms of the Fundamental Dynamics of Belief in the Afterlife

Öz

The belief in the afterlife, which is directly related to belief in God, is an important issue that needs to be examined in terms of the God-human relationship of deism. In addition to the first deists who accepted the immortality of the soul and the rewards of actions taken, some deist thinkers had a negative opinion about the afterlife. This study examines the views of deism on the possibility of belief in the afterlife in terms of the morality of the God-human relationship; the offer and responsibility of man; and the benefits of the consciousness of reward and punishment for man. The first deists accepted punishment and reward as a universal common value, and saw the compensation of the pain and troubles suffered, injustice and unfairness as a requirement of divine justice. It is seen that thinkers who accepted that reward and punishment are a necessary result of the nature and justice of God, who is absolute good, are consistent in this respect. It is understood that deists who deny the afterlife, with their natural understanding of religion based on reason independent of revelation, ignore the morality of the God-human relationship and the motivating function of the reward-punishment concept. Because in such a case, individual morality is left only to the mind and conscience of the person. Basing morality solely on human nature, on the other hand, disables the reward-punishment concept that guides human behavior and provides continuity, as well as the sense of responsibility. On the otherhand, evenif it is deduced from reason and nature that belief in the afterlife is necessary, it is impossible to learn its content and quality without revelation. In this case, when the principle of natural religion is taken into account, the question of what criterion will be used to accept an action as a sin or a good deed without revelation remains unanswered. Therefore, it is quite difficult to create a belief system regarding the afterlife based on the nature and knowledge of man. Becauseif the consequences of the behaviors performed in this world will not be seen in the afterlife, it loses its meaning why man should be a good person by following moral principles.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Deism , Afterlife , Proposal , Morality

Kaynakça

• Altunışık, Mehmet Akif. “İlk Deistlere Göre Deizmin Temel İnançları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (Eylül 2019), 615-642.
• Annet, Peter. Deism Fairly Stated and Fully Vindicated in a Letter to a Friend. London: y.y., 1746.
• Aydın, Mehmed. Kant'ta ve Çağdaş İngiliz Felsefesinde Tanrı-Ahlak İlişkisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir. Ehl-i Sünnet Akâidi-Kitâbu Usûli’d-Dîn, çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Blount, Charles. A Summary Account of the Deists Religion. London: y.y., 1745.
• Bolingbroke, Henry St. John Viscount. The Works of Lord Bolingbroke with a Life. ed. Richard Hudson. 3. Philadelphia: Carey and Hart, 1841.
• Cevizci, Ahmet. “Deizm”. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2013, 440-442.
• Cevizci, Ahmet. “Doğal”. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2013, 523-524.
• Clarke, Samuel. A Demonstration of the Being and Attributes of God And Other Writings. ed. Ezio Vailati. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Collins, Anthony. A Discourse of Free-Thinking. London: y.y., 1713.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Abdülmelik. Kitabü’l-İrşâd-İnanç Esasları Kılavuzu, çev. Komisyon. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Çetin, Rabiye. “Ahlâkî Bilinç Oluşturma Açısından Teolojik Önermeler". Dini Araştırmalar. 15/40 (2012), 28-46.
• Çubukçu, Selma. Âhiret Konusu Bağlamında Kelam Açısından Deizme Bir Eleştiri. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Diderot, Denis. “Dinsiz”. Diderot/D'Âlembert. Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Açıklamalı Sözlüğü. çev. Selahattin Hilav. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Diderot, Denis. Filozofça Düşünceler. çev. İsa Öztürk. İstanbul: Çan Yayınları, 1963.
• Dorman, Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Düzgün, Ş. Ali. “Bilgi”. Sistematik Kelam. ed. Ahmet Akbulut. Ankara: A.Ü. Uzaktan Eğitim Yayınları, 2011, 161-192.
• Erdem, Hüsameddin. “Deizm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/109-111. İstanbul:TDV Yayınları, 1994.
• Harman, Vezir. “Kelâm İlminin Deizm Eleştirisi Bağlamında Akıl ve Alem Tasavvuru”. Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (Haziran 2017), 13-51.
• Hefelbower, S. G. “Deism Historically Defined". The American Journal of Theology 24/2 (1920), 217-223.
• Herbert of Cherbury, Edward Lord. De Veritate. çev. Meyrick H. Carré. Bristol: University of Bristol, 1937.
• https://www.encyclopedia.com/humanities/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/herbert-cherbury-c-1582-1648. Erişim 9 Kasım 2024.
• Kant, Immanuel. Salt Aklın Sınırları Dahilinde Din. çev. Lokman Çilingir-Aslı Avcan. Ankara: Elis Yayınları, 2017.
• Kardaş, Meryem. “Doğal Din Tasavvuru Üzerinden Hıristiyanlık Okuması: John Toland’ın Tanrı, Din ve Vahiy Anlayışı". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 60/2 (2019), 355-377.
• Kardaş, Meryem. “Deizmin İncilinde Tanrı ve Din Tasavvuru”. Uluslararası Din Karşıtı Çağdaş Akımlar ve Deizm Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı. ed. Vecihi Sönmez vd. 15-27. Van: Ensar Neşriyat, 2017.
• Kılavuz, A. Saim. Ana Hatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd/Beyrut: Dâr Sâder, 2001.
• Morgan, Thomas. The Moral Philosopher, In a Dialogue Between Philalethes a Christian Deist, and Theophanes a Christian Jew. London: y.y., 1737.
• Okumuş, Namık Kemal. Sağlam Kulpa Tutunamayanlar (Ahlak Eşcinsellik ve Deizm Üzerine). Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Paine, Thomas. “My Private Thoughts on a Future State”. Erişim 6 Ocak 2025. https://thomaspaine.org/essays/religion/my-private-thoughts-on-a-future-state.html.
• Paine, Thomas.Akıl Çağı. çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Stanford Encyclopedia of Philosophy. “The Concept of Religion”. Erişim 9 Kasım 2024. https://plato.stanford.edu/entries/concept-religion/
• Şekerci, Ahmet Erhan. Aydınlanma ve Din. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Tanilli, Server. Voltaire ve Aydınlanma. İstanbul: Adam Yayınları, 2003.
• Tindal, Matthew. Chiristianity as Old as the Creation: or the Gospel a Republication of the Religion of the Nature. London: y.y., 1730.
• Toland, John. Chiristianity not Mysterious. London: y.y., 1702.
• Toland, John. Vindicius Liberius: Or, M. Toland’s Defence of Himself. London: y.y., 1702.
• Voltaire. Felsefe Sözlüğü. çev: Lütfi Ay. l. İstanbul: MEB Yayınları, 2001.
• Voltaire. Zadig ve Başka Hikayeler. çev. Yaşar Nabi Nayır. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1946.
• Wainwright, William J. “Deism”. The Cambridge Dictionary of Philosophy. ed. Robert Audi. New York: Cambridge University Press, 1999, 216.
• Wollaston, William. The Religion of Nature Delineated. Glasgow: R. Urie and Company, 1746.