Riyâ Olgusu: Bireysel ve Toplumsal Yansımaları Üzerine Nitel Bir Araştırma

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 431 - 450, 15.12.2025

Esra İrk , Ümran Erkorkmaz Çoban , Sümeyye Yıldırım

https://doi.org/10.52637/kiid.1732480

Öz

Öz
Riyâ, bireyin davranışlarını başkalarının takdir ve övgüsünü kazanmak amacıyla sergilemesidir. Psikolojik açıdan bu durum, bireyin sosyal ihtiyacı ve görünürlük arzusunun bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Dinî açıdan ise riyâ, ibadetlerdeki içtenliği zedeleyen ve onları işlevsiz hâle getiren manevî bir sapma olarak kabul edilmektedir. Bu araştırmanın temel amacı, riyâ kavramını incelemek ve riyânın bireysel ve toplumsal hayatta nasıl bir rol oynadığını tespit etmektir. Nitel araştırma yöntemlerinden fenomenolojik desenin tercih edildiği bu çalışmada yarı yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmıştır. Katılımcılar amaçlı örnekleme tekniklerinden ölçüt örnekleme tekniği ile belirlenmiştir. Araştırmaya 25-50 yaş aralığındaki 10 erkek ve 11 kadın katılımcı dahil edilmiştir. Görüşmeler, yüz yüze ve çevrimiçi ortamda gerçekleştirilmiş; elde edilen veriler, NVivo 15 programı kullanılarak içerik analizi yöntemiyle çözümlenmiştir. Araştırma sonucunda katılımcıların riyâ kavramını daha çok sosyal ve ahlâkî boyutlarda tanımladıkları; bu kavramı ikiyüzlülük, gösteriş, yalan ve aldatma gibi olumsuz niteliklerle ilişkilendirdikleri görülmüştür. Ayrıca riyâ; aşağılık hissi, haset, kıskançlık ve kibir gibi çeşitli duygusal süreçlerle de bağlantılı olarak ele alınmıştır. Katılımcılar, bireysel ya da toplumsal çıkar beklentisinin riyâ davranışını besleyen motivasyonlardan biri olduğunu vurgulamış; bu tutumun güven kaybı, ahlâkî zayıflık ve kişisel sıkıntılar gibi çok yönlü olumsuz sonuçlar doğurabileceğine dikkat çekmişlerdir. Özellikle iş hayatı, maddî kazanç, siyaset ve dinî pratikler gibi alanlarda riyânın daha fazla ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Riyânın dinî boyutu ise çoğunlukla yönlendirici sorular aracılığıyla dile getirilmiş; bu çerçevede riyâ, genellikle ibadetlerde takdir edilme arzusu ya da dünyevî menfaat beklentisiyle ilişkilendirilmiştir. Bu durum, riyâ kavramının katılımcıların zihninde doğrudan kavramsallaştırılmamış olsa da dinî bağlamda örtük biçimde var olduğunu göstermektedir. Öte yandan bazı katılımcılar, her durumda riyâdan uzak bir dinî yaşantının mümkün olabileceğini vurgulamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi , Riyâ , Aldatma , Dinî Pratik , Kişisel Çıkar

The Phenomenon of Riyā: A Qualitative Study on Its Individual and Social Reflections

Öz

Riyā (hypocrisy) refers to an individual’s display of behaviors with the aim of gaining praise and admiration from others. From a psychological perspective, this can be seen as a reflection of the individual’s social needs and desire for visibility. From a religious perspective, riyā is regarded as a spiritual deviation that undermines the sincerity of worship and renders it ineffective. The primary aim of this study is to explore the concept of riyā and identify its role in individual and social life. In this study, which employed the phenomenological design among qualitative research methods, a semi-structured interview technique was used. Participants were selected using criterion sampling, one of the purposive sampling techniques. The study included 10 male and 11 female participants aged between 25 and 50. The interviews were conducted both face-to-face and online, and the data were analyzed through content analysis facilitated by NVivo 15 software. The findings revealed that participants defined the concept of riyā more in social and moral dimensions, and associated it with negative qualities such as hypocrisy, flaunt, lying, and deception. Additionally, riyā was evaluated in relation to various emotional processes, including feelings of inferiority, envy, jealousy, and arrogance. Participants emphasized that individual or societal expectations of gain constitute one of the key motivations underlying the behavior of riyā. They highlighted that such an attitude may lead to multidimensional negative outcomes, including loss of trust, moral decline, and personal distress. They particularly noted that riyā tends to appear more frequently in areas such as professional life, material gain, politics, and religious practices. The religious dimension of riyā was primarily brought up by the participants through guiding questions; in this context, riyā was generally associated with the desire for appreciation in religious practices or expectations of worldly benefits. This suggests that although the concept of riyā was not directly conceptualized in the participants’ minds, it persists implicitly within a religious context. On the other hand, some participants emphasized that it is possible to maintain a sincere and riyā-free religious life under all circumstances.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion , Riyā , Deception , Religious Practice , Self-Interest

Kaynakça

• Achfandhy, Mochammad Irfan - Rohmatulloh, Dawam Multazamy. “Piety, Social Pressure, and Riya’: Religious Practices of Yogyakarta Urban Muslim Youth in Digital Media”. Epistemé: Jurnal Pengembangan Ilmu Keislaman 19/2 (2024). https://doi.org/10.21274/epis.2024.19.02.249-268
• Akhtar, Salman. Acının Kaynakları Korku, Açgözlülük, Suçluluk, Kandırma, İhanet ve İntikam. çev. Elif Okan Gezmiş. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Aksak, Belgin. Kur’ân’da Riya Kavramı ve İlgili Konular. Ağrı: İbrahim Çeçen Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Allport, Gordon W.- Ross, J. Michael. “Personal Religious Orientation and Prejudice”. Journal of Personality and Social Psychology 5/4 (1967), 432-443. https://doi.org/10.1037/h0021212
• Bal, Naci. İmam Gazâlî’nin İhyâu Ulûmi’d-dîn Adlı Eserinde Riyâ ve İhlâs. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Baltacı, Ali. “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?” Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (24 Aralık 2019), 368-388. https://doi.org/10.31592/aeusbed.598299
• Batson, C. Daniel- Stocks, E. L. “Religion: Its Core Psychological Functions”. Handbook of Experimental Existential Psychology. ed. Jeff Greenberg vd. 141-155. New York, NY, US: The Guilford Press, 2004.
• B.Christensen, Larry vd. Araştırma Yöntemleri Desen ve Analiz. çev. Ahmet Aypay. Ankara: Anı Yayıncılık, 2015.
• Ben-Ze’ev, Aaron. “Envy and Jealousy”. Canadian Journal of Philosophy 20/4 (1990), 487-516.
• Ben-Ze’ev, Aaron. The Subtlety of Emotions. Cambridge, MA: MIT Press, 2001.
• Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî. el-Câmi’li-Şuabi’l- Îmân. çev. Hüseyin Yıldız vd. İstanbul: Ocak Yayınları, 2015.
• Bingül, Fatma- Çelik, Eyüp. “Yalnızlığın Bağlanma Stilleri, Beğenilme Arzusu ve Olumsuz Değerlendirilme Korkusu Açısından İncelenmesi”. EKEV Akademi Dergisi 85 (31 Mart 2021), 187-202.
• Börü, Deniz Elber vd. “Güvenilir ve Güvenilmez İnsan Özellikleri Karşılaştırması”. Global Journal of Economics and Business Studies 9/18 (2021), 149-162.
• Cevziyye, İbn Kayyım. İbn Kayyim Tefsiri Bedâi’u’t-Tefsîr. çev. Mehmet Ali Kara vd. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları, 2011.
• Chittick, William C.- Murata, Sachiko. İslâm’ın Vizyonu: İnanç ve Uygulama. çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Cürcânî, Ali İbn Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. (Kitabü’t-Tarifat) Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1997.
• Çağlak, Uğur. “Teşhir Toplumu ve Yeni Medya: Teşhir Toplumunun Oluşmasında Önemli Bir Araç Olan Yeni Medya Üzerine Bir Değerlendirme”. Kritik İletişim Çalışmaları Dergisi 2/2 (26 Ekim 2020), 12-20.
• Çağrıcı, Mustafa. “Tevekkül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/1-2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Çakmak, Fikrullah- Çimen, Ülhak. “Baudrillard’ın Simülasyon Kuramı Bağlamında Kur’ân’da Eleştirilen Kişilik Tipleri ve Modern Dünyada Gerçeklik Arayışı”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 57/1 (30 Haziran 2022), 1-10. https://doi.org/10.5152/ilted.2022.220202
• Çolak, Gamze Vesile vd. “Reddedilmek; İçsel Korkumuz”. Yaşam Becerileri Psikoloji Dergisi 5/9 (2021), 45-56. https://doi.org/10.31461/ybpd.885037
• Dong, Mengchen vd. “Self-Enhancement in Moral Hypocrisy: Moral Superiority and Moral Identity Are About Better Appearances”. PLOS ONE 14/7 (2019), 1-17. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0219382
• Effron, Daniel A. vd. “From Inconsistency to Hypocrisy: When Does ‘Saying One Thing But Doing Another’ Invite Condemnation?” Research in Organizational Behavior 38 (1 Ocak 2018), 61-75. https://doi.org/10.1016/j.riob.2018.10.003
• Ergül, Gizem- Yıldız, Sıtkı. “Sosyal Medyada Sosyal Annelik: Instagram Anneliği”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/2 (2021), 611-627.
• Erkaya, Mahmud Esad. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Feist, Jess- Feist, Gregory J. Theories of Personality. Mcgraw Hill, 6. baskı., 2006.
• Glock, Charles Y. “On the Study of Religious Commitment”. Religious Education 57/4 (1962), 98-110. https://doi.org/10.1080/003440862057S407
• Goffman, Erving. The Presentation of Self in Every Day Life. New York: Doubleday Anchor Books, 1959.
• Gürses, İbrahim. Dindarlık ve Kişilik. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Hennink, Monique - Kaiser, Bonnie N. “Sample Sizes for Saturation in Qualitative Research: A Systematic Review of Empirical Tests”. Social Science & Medicine 292 (2022), 1-10 https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2021.114523
• Johnson, Russell E. vd. “Acting Superior But Actually Inferior?: Correlates and Consequences of Workplace Arrogance”. Human Performance 23/5 (Kasım 2010), 403-427. https://doi.org/10.1080/08959285.2010.515279
• Jones, Edward E.- Pittman, Thane S. “Toward a General Theory of Strategic Self-Presentation”. Psychological Perspectives on the Self. ed. Jerry Suls. 231-262. Hillsday: Erlbaum, 1982.
• Jordan, Jillian J. vd. “Why Do We Hate Hypocrites? Evidence for a Theory of False Signaling”. Psychological Science 28/3 (01 Mart 2017), 356-368. https://doi.org/10.1177/0956797616685771
• Kılıç, Büşra. Kendini Aldatma ve Dindarlık Üzerine Bir Araştırma. Bursa: Uludağ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2011.
• Kocabay Şener, Nihal. “Sosyal Medyada Günün Menüsü: Sosyal Medyada ‘Paylaşılan’ Yemek Fotoğrafları Üzerine Bir Değerlendirme”. Erciyes İletişim Dergisi 3/3 (2014). https://doi.org/10.17680/akademia.v3i3.5000006572
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘li Ahkâmi’l-Kur’ân. çev. M. Beşir Eryarsoy. 20 Cilt. İstanbul: Buruc Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Lammers, Joris vd. “Power Increases Hypocrisy: Moralizing in Reasoning, Immorality in Behavior”. Psychological Science 21/5 (1 Mayıs 2010), 737-744. https://doi.org/10.1177/0956797610368810
• Maslow, Abraham H. Motivation and Personality. New York: Harper & Row, 1970.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen. Edebü’d-Dünyâ Ve’d-Dîn. çev. Halit Zavalsız. İstanbul: Tahlil Yayınları, 3. Basım, 2021.
• May, Rollo. Kendini Arayan İnsan. çev. Kerem Işık. Okuyanus Yayınları, 12. Basım., 2018.
• Miceli, Maria- Castelfranchi, Cristiano. “The Envious Mind”. Cognition and Emotion 21 (1 Nisan 2007), 449-479. https://doi.org/10.1080/02699930600814735
• Miller, William R.- Thoresen, Carl E. “Spirituality, Religion, and Health: An Emerging Research Field”. American Psychologist 58/1 (2003), 24-35.
• Muhâsibî, Haris b. Esed. er-Riâye, Nefs Muhasebesinin Temelleri. çev. Filiz Şahin - Küçük Hülya. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2011.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. çev. Mehmed Sofuoğlu. 8 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınları, 1988.
• Nahar, Syamsu. “Prevention of Hypocritical Behavior and Its Perspective in Islamic Education”. Dinamika Ilmu 20/1 (2020), 1-12. https://doi.org/10.21093/di.v20i1.1929
• Namlı, Abdullah. “İbadetler ve Allah’ın Çeşitlendirilmiş Sevaplandırma Şekilleri”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 4/2 (30 Aralık 2018), 564-598.
• Naso, Ronald C. “Immoral Actions in Otherwise Moral Individuals: Interrogating the Structure and Meaning of Moral Hypocrisy”. Psychoanalytic Psychology 23/3 (2006), 475-489. https://doi.org/10.1037/0736-9735.23.3.475
• Özafşar, Mehmet Emin vd. Hadislerle İslam. 7 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2014.
• Püsküllüoğlu, Ali. Türkçe Sözlük. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2004.
• Râzî, Fahreddin. Tefsir-i Kebir. çev. Suat Yıldırım vd. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Roy, Ajanta. Factor Analysis and Initial Validation of the Personal Values Inventory. USA: Tennessee State University, Graduate School, Doktora Tezi, 2003.
• Sarı, Büşra. “İmanı İçten Kemiren Bir Özellik: Riya ve Çeşitleri”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (30 Aralık 2023), 251-270. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1384679
• Sevinç, Sümeyye. “İhlâs Kavramının Tahlili (Sözlük Bilim ve Kur’ân Âyetleri Özelinde)”. Din ve Bilim- Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/2 (31 Aralık 2020), 49-67. https://doi.org/10.47145/dinbil.823387
• Şekerli, Hüseyin. Unpacking Moral Hypocrisy: Differentiating the Effects of Moral Self-Licensing, Cognitive, Emotional, and Behavioral Outcomes of Moral Hypocrisy. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Taylor, Gabriele. Deadly Vices. New York: Oxford University Press, 2006.
• Tong, Eddie M. W.- Yang, Ziyi. “Moral Hypocrisy: Of Proud and Grateful People”. Social Psychological and Personality Science 2/2 (1 Mart 2011), 159-165. https://doi.org/10.1177/1948550610385711
• Ünsal, Ramazan. “Kendimizi Neden Göstermek İstiyoruz? Teşhir Toplumunda Sosyal Medya Kullanımına Dair Nitel Bir Çalışma”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (30 Aralık 2022), 548-569. https://doi.org/10.32600/huefd.1008651
• Wallace, R. Jay. “Hypocrisy, Moral Address, and the Equal Standing of Persons”. Philosophy & Public Affairs 38/4 (2010), 307-341. https://doi.org/10.1111/j.1088-4963.2010.01195.x
• Williams, Kipling D. “Social Ostracism”. Aversive Interpersonal Behaviors. ed. Robin M. Kowalski. 133-170. Boston, MA: Springer US, 1997. https://doi.org/10.1007/978-1-4757-9354-3_7
• Wollschleger, Jason- Beach, Lindsey. “A Cucumber for a Cow: A Theoretical Exploration of the Causes and Consequences of Religious Hypocrisy”. Rationality and Society 23/2 (2011), 155-174. https://doi.org/10.1177/1043463111404673
• Yağcı, Hızır. “Hadis Edebiyatında Riya Kavramı ve Mahiyeti”. İlahiyat Alanında Uluslararası Teori, Araştırma ve Derlemeler. ed. Abdurrahman Kasapoğlu. 18-45. Ankara: Serüven Yayınevi, 2023.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd. 10 Cilt. Zehraveyn, 1992.
• Yıldırım, Ali- Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 9. Basım, 2013.
• Yu, Yongjin- Zhang, Yanyan. “The Relationship Between Dark Personality Traits and Moral Hypocrisy: The Mediating Role of Moral Disengagement”. Psychology Research and Behavior Management 18 (2025), 551-561. https://doi.org/10.2147/PRBM.S484993
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hārizmî. el-Keşşâf. çev. Ahmet Alim. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.