The Basic Structure of Scientific Explanation in Basrian Muʾtazila

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 328 - 343, 15.12.2025

Murat Kaş

https://doi.org/10.52637/kiid.1733440

Öz

Scientific explanations and theories aim to present a kind of picture of objects, events and phenomena. It is clear that the activity of painting anything involves a painter with the required qualities (ability and perception), painting tools (pencils, brushes, etc.), a ground (paper, canvas, etc.), the element to be painted and perspective. From this point of view, in the process of the formation of scientific knowledge, the intellectual function of human beings constitutes the ability and possibility to produce this knowledge, and the senses constitute the means of observation. On the other hand, just as something that is subject to description must only be depicted on a ground with certain limits and measurements, the theoretical acquisition of data obtained through sensory perception and observation also requires a ground formed by certain categories and required knowledge. These categories and knowledge, which enable human beings to construct their observations of the external world in a coherent, meaningful and sustainable unity, also determine the limits of their perception. When the ability to draw, the means of observation and the ground on which the drawing is to be made are ready, the stage of drawing the drawing with a suitable pencil begins. Similarly, scientific explanations are made in which the observation data and results obtained by using sensory perception tools on the ground formed by basic categories and primordial knowledge are evaluated in a certain sequence. But just as any drawing necessarily requires perspective, any scientific explanation cannot be considered independent of the pattern that determines the basic structure of the reasoning process. Thus, this picture provides us with a framework that extends from the ground that makes scientific explanation possible to the means of acquiring scientific knowledge and the conceptual instruments and schemes used in scientific explanation. Taking these components into account, this study aims to reveal the basic structure of scientific explanation based on the highly representative Muʿtazilite thinkers of the Basrian school.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Muʾtazila , Scientific Explanation , Causality , Knowledge

Basra Muʾtezile’sinde Bilimsel Açıklamanın Temel Yapısı

Öz

Bilimsel açıklamalar ve teoriler nesne, olay ve olguların bir tür resmini ortaya koyma amacı taşır. Herhangi bir şeyi resmetme faaliyetinin gerekli niteliklere (kabiliyet ve idrak aracı) sahip bir ressamı, resim araç-gereçlerini (kalem, fırça vb.), resmin yapılacağı bir zemini (kâğıt, tuval vb.), resmedilecek unsuru ve perspektifi içerdiği açıktır. Bu açıdan bakıldığında bilimsel bilginin oluşum sürecinde insanın sahip olduğu akletme fonksiyonu bu bilgiyi üretebilme kabiliyet ve imkânını, duyular ise gözlem araçlarını oluşturur. Diğer taraftan nasıl tasvire konu olan bir şey ancak belirli sınır ve ölçülere sahip bir zeminde resmedilmek zorunda ise duyusal idrake ve gözleme bağlı olarak elde edilen verilerin teorik olarak kazanımı da birtakım kategorilerin ve zorunlu bilgilerin oluşturduğu bir zemine ihtiyaç duyar. İnsanın dış dünyaya dair gözlemlerini tutarlı, anlamlı ve sürdürülebilir bir bütünlük içerisinde inşa etmesini mümkün kılan söz konusu kategoriler ve bilgiler aynı zamanda onun idrakinin sınırlarını da belirler. Resim yapma yeteneği, gözlem vasıtası ve resmin yapılacağı zeminin hazır olması halinde uygun bir kalemle resmin çizilmesi aşamasına geçilir. Benzer şekilde temel kategorilerin ve ilksel bilgilerin oluşturduğu zeminde duyusal idrak araçları kullanılarak elde edilen gözlem veri ve sonuçlarının belirli bir dizge içerisinde değerlendirildiği bilimsel açıklamalar yapılır. Fakat herhangi bir çizim mutlaka perspektifi gerektireceği gibi herhangi bir bilimsel açıklama da akıl yürütme sürecinin temel yapısını belirleyen örüntüden bağımsız ele alınamaz. Böylece bu tablo bize bilimsel açıklamayı mümkün kılan zeminden bilimsel bilgiyi elde etmenin vasıtalarına ve bilimsel açıklamada kullanılan kavramsal enstrüman ve şemalara uzanan bir çerçeve sunar. Bu çalışma, bahsi geçen bileşenleri dikkate alarak Basra ekolü içerisinde yer alan temsil gücü yüksek Muʿtezilî düşünürlerden hareketle bilimsel açıklamanın temel yapısını ortaya koyma amacını taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Muʾtezile , Bilimsel Açıklama , Nedensellik , Bilgi

Etik Beyan

Bu makale 13 Mart 2022 tarihinde FATAP Sempozyumu’nda sunulan, fakat tam metin olarak yayımlanmayan “Mutezile’de Bilimsel Bilginin Temel Yapısı” başlıklı bildirinin içeriği geliştirilerek üretilmiş halidir.

Destekleyen Kurum

Bu yazı “11. ve 13. Yüzyıllar Arası İslam Düşüncesinde Fiziksel Teori Modelleri” başlıklı ve 119K004 numaralı TÜBİTAK-ARDEB 1003 Projesi (2020-2023) kapsamında desteklenmiştir.

Kaynakça

• Bekrî, Ali b. Muhammed. Misbâhu’z-zulumât fî keşfi maʿâni’l-müessirât. thk. Muhammed b. Şerefüddîn b. Abdullah el-Hüseynî. Riyâd: Dâru Fâris, 2022.
• Bulut, Halil İbrahim. “Muʻtezile Mezhebinde Nedensellik Tartışmaları”. Marife Dergisi 3/3 (2003), 275-292.
• Cafer b. Ahmed. Şerhu Kasîdeti Sâhib b. Abbâd fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Hasan Âlü Yasin. Bağdat: Matbaatü’l-Maârif, 1965.
• Cüşemî, Hâkim. et-Te’sîr ve’l-müessir fî ʿilmi’l-kelâm. Yemen: Mektebetü’l-Kâdî Hüseyin es-Sayyâğî, 1b-108a.
• Cüşemî, Hâkim. Şerhu Uyûni’l-mesâil (IV). Riyâd: Câmiatü’l-Melik Sûûd, Kısmü’l-mahtûtât, 7783, 1a-270b.
• Çetin, Serkan. Zeydî-Muʿtezilî Kelâmı: Hasen er-Rassâs Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2025.
• Demir, Osman. “Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu’tezile’de Tevlîd Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (2009), 63-82.
• Demir, Osman. Kelamda Nedensellik: İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalam: Atoms Space and Void in Basrian Mu‘tazilî Cosmology. Leiden: E. J. Brill, 1993.
• Ebû Reşîd en-Nisâbûrî. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma’n Ziyâde - Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Mahedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî. Ziyâdâtü’ş-Şerh. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vizâretü’s-Sekâfe, 1969.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî. Tasaffuhu’l-edille fî usûli’d-dîn. ed. Wilferd Madelung - Sabine Schmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz, 2006.
• Frank, Richard M. Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period. Albany: State University of New York, 1978.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Teşekkülü. İstanbul: Klasik Yayınları, 2023.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Muʿtezilî Bilimsel Açıklama Teorisi ve Olağanüstü Fenomenlerin İzahı”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi 13 (Mart 2025), 1-31. https://doi.org/10.56720/mevzu.1524407.
• Hasen er-Rassâs. et-Tarâiku’l-müstahdese. “The New Methods (al-Tarâiq al-mustahdata) by al-Hasan al-Rassâs: Editio Princeps of aTreatise on Miscellaneous Theological Topics”. thk. Mostafa Ahmadî vd. Nouvelles Chroniques du manuscrit au Yémen 11 (2020), 76-106.
• Hasen er-Rassâs. Keyfiyyetü keşfi’l-ahkâm ve’s-sıfât an hasâisi’l-müessirât ve’l-mukteziyât. thk. Serkan Çetin vd. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Hasen er-Rassâs. Keyfiyyetü vücûdi’l-a‘râz, “Do Accidents Need a Substrate? Critical Edition of al-Hasan al-Rassâs’s Mas’ala fî keyfiyyât wujûd al-a´râḍ”, thk. Mostafa Ahmadi vd. Shii Studies Review 5/1 (2018), 11-19. https://dx.doi.org/10.1163/24682470-12340067.
• Hasen er-Rassâs. Kitâbü’l-müessirât ve miftâhu’l-müşkilât. thk. Jan Thiele. Leiden: E.J. Brill, 2011.
• Hasen er-Rassâs. el-Muhtasar fî isbâti’l-arâz. “A Zaydî Treatise on the Proof of Accidents: The Mukhtaṣar fī ithbât al-aʿrâd”. nşr. Jan Thiele. Shii Studies Review 2/1 (2018), 319-335. https://doi.org/10.1163/24682470-12340025.
• İbn Metteveyh. el-Mecmûʿ fi’l-muhît bi’t-teklîf (I). nşr. J. J. Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katulikiyye, 1965.
• İbn Metteveyh. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-arâz (I-II). thk. Daniel Gimaret. Kâhire: el-Mahedü’l-İlmî el-Fransî li’l-Âsâri’ş-Şarkıyye, 2009.
• İbn Şervîn. Hakâ’iku’l-eşyâ. “Zeydî-Mutezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervin’in Hakâiku’ş-eşyâ’ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi”. thk. A. İskender Sarıca - Serkan Çetin. Kader 19/2 (Aralık 2021), 813-854. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1002191.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (V): el-Fıraku gayru’l-İslâmiyye. nşr. Mahmûd Muhammed el-Hudayrî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (VI): et-Taʿdîl ve’’t-tecvîr. nşr. Ahmed Fuad el-Ehvânî Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (XI): et-Teklîf. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr - Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl (XII): en-Nazar ve’l-Maʿârif.. nşr. İbrahim Medkûr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2024.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “Muʽtezile’de Zorunlu Nedensellik ve Mucize: Tabiat (Tabʽ) Teorileri Çerçevesinde Bir İnceleme”. Kader 18/1 (Haziran 2020), 31-60. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.683826.
• Kazanç, Fethi Kerim. Kâdî Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Şerhu’t-Tezkire fî ahkâmîl-cevâhir ve’l-arâz=An Anonymous commentary on Kitâb al-Tadhkira by Ibn Mattawayh. nşr. Sabine Schmidtke - Nasrullah Pürcevâdî. Tahran: Iranian Institute of Philosophy, 2006.
• Thiele, Jan. “Abû Hâshim al-Jubbâî’s (d. 321/933) Theory of ‘States’ (aḥwâl) and its Adaption by Ashʿarite Theologians”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. 364-383. Oxford: Oxford University Press, 2016.