The Purpose of Tafsir in Tafsīr al-Manār and Criticism of Tafsir that Deviates from This Purpose

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 575 - 598, 15.12.2024

İbrahim Yıldız , Murat Kayacan

Öz

The reality of the scientific and intellectual stagnation and decline experienced by the Islamic world after the first five centuries has been seriously questioned by our scholars. This questioning became especially prominent from the 19th century onwards, influenced by the severe attacks of the West. In the specific field of tafsir (Qurʾānic exegesis), it is observed that Egyptian scholars Muḥammad ʻAbduh and his student Rashīd Riḍā have expressed their views in their work, Tafsīr al-Manār, on why the Qurʾān has not been as impactful on society as it was in the early centuries. In this context, the research question of our study is as follows: "What is the primary objective of interpreting the Qurʾān according to the authors of al- Manār, and what exegesis methods might be considered obstacles to the Qurʾān serving as a guide for Muslims?” At this point, the authors of Tafsīr al-Manār argue that the fundamental reason for the problem is the oversight of the primary goal of the Qurʾān, which is guidance and instruction. They assert that the methods used by exegetes that deviate from this main objective have distanced Muslims from the Qurʾān and, consequently, from its guidance and instruction. In our study, the work titled Tafsīr al-Manār, written by the exegetes, has been examined using the literature review method, and criticisms on the subject have been identified and sufficiently exemplified. Some of the criticisms identified in the research have been accepted by tafsir circles, while some have been deemed excessive and erroneous. Although it is expected that the authors themselves adhere to the criticisms, they put forward in Tafsīr al-Manār, there have been instances where they did not abide by these limits. Aware of this situation, the authors have tried to justify themselves by providing explanations for why they violated the limits. According to the findings, the criticisms of Tafsir al- Manār regarding the main objectives of exegesis and the methods that should be employed in interpretation remain relevant today, and research and discussions on this topic are still ongoing. At this point, it is important to systematically present the views of these two exegetes, who have influenced both their contemporary society and subsequent generations.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qurʾān, Tafsīr al-Manār, Muḥammad ʻAbduh, Rashīd Riḍā, Guidance, Reform.

Tefsîrü’l-Menâr’da Klasik Tefsirlere Yönelik Eleştiriler

Öz

İslâm dünyası, ilk beş asırdan sonra diğer medeniyetlere kıyasla ilmî ve fikrî olarak önemli ve ciddi bir gelişme gösterememiştir. Bu durum, 19. yüzyıldan itibaren Batı’nın askerî ve kültürel baskılarının da etkisi ile Müslüman aydınlar tarafından ciddi şekilde sorgulanmıştır. Tefsir ilmi özelinde başlayan sorgulamalarda Mısırlı âlimlerden Muhammed Abduh (1849-1905) ve öğrencisi Reşîd Rızâ’nın (1865-1935) kaleme aldıkları Tefsîrü’l-Menâr adlı eserde Kur’an’ın toplum üzerinde ilk asırlardaki gibi etkili olamaması hakkındaki düşüncelerini ortaya koydukları görülmektedir. Bu bağlamda çalışmamızın araştırma sorusu şudur: “Menâr yazarlarına göre Kur’an’ı tefsir etmenin temel hedefi nedir ve onun Müslümanlara bir hidayet rehberi olmasının önünde engel olarak kabul edilebilecek tefsir yöntemleri nelerdir?” Bu noktada Tefsîrü’l-Menâr yazarları, sorunun temel nedeninin Kur’an’ın hidayet ve irşat temelli ana hedefinin gözden kaçırılması olduğunu savunmuşlardır. Müfessirlerin Kur’an’ı tefsir ederken bu ana hedeften saptıran yöntemler kullanmalarının Müslümanları Kur’an’dan ve dolayısıyla onun hidayet ve irşadından uzaklaştırdığını belirtmişlerdir. Araştırmamızda Tefsîrü’l-Menâr adlı eser, literatür taraması yöntemi kullanılarak incelenmiş, ortaya koydukları eleştiriler tespit edilmiş ve her bir eleştiri için yeteri kadar örnek verilerek konu hakkında değerlendirme yapılmıştır. Araştırmada tespit edilen bu eleştirilerden bazıları tefsir çevrelerince olumlu kabul edilmiş, bazıları hakkında ise aşırı ve hatalı olduğuna dair görüşler ortaya konulmuştur. Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ’nın, Tefsîrü’l-Menâr’da ortaya koydukları eleştirilere öncelikle kendilerinin uymaları beklenilir ise de bazen eleştirdikleri bu hususlara riayet etmedikleri görülmüştür. Bu durumun farkında olan Reşîd Rızâ, konuya dair açıklamalarda bulunarak kendilerini bir bakıma mazur göstermeye çalışmıştır. Elde edilen bulgulara göre Tefsîrü’l-Menâr’ın tefsirin ana hedefleri ve tefsirde kullanılması gereken yöntemler hakkındaki eleştirileri günümüzde de geçerliliğini korumakta olup bu konudaki araştırmalar ve tartışmalar hâlâ sürmektedir. Bu noktada gerek yaşadıkları toplumu gerekse daha sonraki nesilleri etkileyen bu iki müfessirin klasik tefsirlere yönelik ortaya koydukları eleştirilerini sistematik bir şekilde ortaya koymak önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Menâr Tefsiri, Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ, Hidayet, Islah.

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Tefsîru’l-Fâtiha. Mısır: Matba‘atu’l-Mevsû‘ât, 1319.
• Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Abdulbârî Atıyye. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Arpa, Enver. “Tefsirde Çağdaş Akılcı Ekol”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/Ek Sayı: 1 (2019), 899-918. https://doi.org/10.33206/mjss.459655
• Atalay, Orhan. 20. Yüzyıl Tefsir Akımı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.
• Ateş, Süleyman. “Kur’ân’a Yaklaşımda Islâh Akımı (Modernizm)”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler. ed. Fikret Gedikli. 1/33-53. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 12 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrailiyyat. İstanbul: Beyan Yayınları, 1992.
• Aydın, Mustafa. “Muhammed Reşîd Rızâ Hayatı, Eserleri, Kişiliği, Tecdîd ve Islâh Anlayışı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/58 (Ağustos 2018), 845-858. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2598
• Aydın, Mustafa. Reşîd Rızâ ve Hadis (Neo-Selefilik Ekolü). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Birışık, Abdulhamit. “İsrâiliyat (Tefsir)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/199-202. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Candan, Abdülcelil. Kur’an Tefsirinde Sapma ve Nedenleri. İstanbul: Denge Yayınları, 2. Basım, 2005.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Çelik, İmran. “Ehl-i Sünnet ve Şîa’ya Göre İsrâiliyat’ın Delil Oluşu (Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ ve Tabâtabâî Örneği)”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2020), 223-238.
• Çelik, Mehmet. Muhammed Abduh ve Tefsirdeki Metodu. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Degâmin, Ziyâd. “Menhecü’t-te‘âmül me‘a’l-Kur’ân fi fikri’ş-Şeyh Muhammed Reşîd Rızâ”. Mecelletü’ş-Şerî‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye - Câmi‘atü’l- Kuveyt 17/20 (2002), 167-218.
• Demir, Fatma. Reşîd Rızâ’nın Dini ve Siyasi Görüşleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 57. Basım, 2019.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Dereli, Muhammed Vehbi. Tefsirde Yanılgı Sebepleri ve Bunlardan Korunma Yolları. Ankara: Fecr Yayınevi, 2009.
• Derveze, İzzet. et-Tefsîrü’l-hadîs tertibu’s-süver hasebe’n-nüzûl. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2000.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. Hüccetullâhi’l-bâliga. thk. es-Seyyid Sâbık. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 2005.
• Döner, Ertuğrul. Tefsirde İsrailiyyatın Kaynak ve Bilgi Değeri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Gökkır, Necmettin. “Kur’an Araştırmalarında Kullanılan Yeni Metot ve Teoriler”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (18 Nisan 2012), 75-103.
• İşcan, Mehmet Zeki. Muhammed Abduh’un Dinî ve Siyasî Görüşleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• İşçan, Mehmet Zeki. “Muhammed Abduh’ta Dini Düşüncede Islah ve Yenilik ya da Fikrî Çağdaşlaşma”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni 9 (2015), 117-144.
• Karagöz, Mustafa. “Modern Dönem Tefsir ‘Gelenek’inin Tahlili: Yapılanlar, Yapıl(a)mayanlar ve Yapılmaması Gerekenler”. İslam ve Yorum II: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman. 2/131-158. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Karagöz, Mustafa. “Terim, İçerik ve İşlev Analizi Işığında Sosyolojik Tefsir”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 307-338. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2010.
• Karataş, Ali. Tefsir Geleneğinde Rivayet. Ankara: Fecr Yayınevi, 2. Basım, 2021.
• Kavak, Özgür. “Reşîd Rızâ’nın Islah Anlayışı ve Davet ve İrşad Okulu Projesi”. Modernleşme Protestanlaşma ve Selefileşme Modern İslam Düşüncesinde Nassın Araçsallaştırılması. ed. Mürteza Bedir vd. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrailiyat Eleştirisi. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Kaya, Tuğba Nur. Tefsîru’l-Menâr’ın Usûl Açısından Değerlendirilmesi. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kızmaz, Zahir. “İslam Dünyasında Geri Kalmışlık Sorunu ve Fuat Sezgin’in Konuya İlişkin Görüşleri”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/Özel Sayı (Güz 2019), 97-120. https://doi.org/10.29029/busbed.640930
• Kiraz, Celil. Menar Tefsirinde Özgün Yorumlar. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Koçyiğit, Hikmet. “Modern Tefsir Hareketinin Niteliği”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2013), 233-260.
• Mahallî, Celâleddîn - Süyûtî, Celâleddin. Tefsîru’l-Celâleyn. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1407.
• Na‘nâa, Remzî. el-İsrâiliyyât ve eseruhâ fî kütübi’t-tefsîr. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1970.
• Ören, Mehmet Furkan. Muhammed Abduh ve Eğitim Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Özdemir, Ahmet. “Muhammed Abduh’un Kur’an Anlayışı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/33 (2018), 83-101. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.443231
• Öztürk, Mustafa. “Neo-Selefîlik ve Kur’an -Reşîd Rızâ’nın Kur’an ve Yorum Anlayışı Üzerine-”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2004), 77-106.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîrü’l-Menâr. 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetu’l-‘Amme li’l-Kitâb, 1990.
• Rûmî, Fehd. İtticâhâtü’t-tefsir fi’l-karni’r-râbi‘ aşere. Beyrût: Müessesetü’l-Risâle, 1997.
• Salmazzem Mehmet, “Tehaddî” Âyetlerinin Nüzûl Kronolojisine Dair Farklı Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 64 (2015), 115-134.
• Salmazzem, Mehmet. Modern Tefsirlerde Kur’ân İ’cazı, (Menar Örneği). Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Sezgin, Fuat. “İslâm Bilim Tarihinde Duraklamanın Başlangıcı ve Yaratıcılığın Son Bulmasının Nedenleri”. Orta Asya’da İslâm Temsilden Fobiye. ed. M. Savaş Kafkasyalı. 1/157-174. Ankara, 2012.
• Sözen, Kemal. “İslâm Düşüncesinin Duraklama Sürecine Girmesinin Sebepleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1997), 101-116.
• Şâtıbî, Ebû İshâk. Kitâbü’l-Muvâfakât. thk. Huseyn Eyt Saîd. 7 Cilt. Fas: Menşûrâtü’l-Beşîr Bina‘tıyye, 2017.
• Şen, Ziya. “Reşîd Rızâ ve Tabatabâî’nin Tefsirlerindeki Mukaddimelerinin Karşılaştırılması”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2009), 95-122.
• Şimşek, Mehmet Sait. “Tefsir Kitaplarına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Tefsirin Dünü ve Bugünü Sempozyumu. Samsun: Samsun İlim Yayma ve Eğitim Vakfı, 1992, 81-90.
• Şimşek, Mehmet Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2016.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdulmuhsîn et-Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Webster, Jane - Watson, Richard T. “Analyzing the Past to Prepare for the Future: Writing a Literature Review”. MIS Quarterly 26/2 (2002), 13–23.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kuran Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 3. Basım, 1979.
• Yıldız, İbrahim. “Kur’ân’da Kardeş Şiddeti: Hâbil-Kâbil Ve Hz. Yûsuf Kıssalarına Psikolojik Bir Bakış”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (Haziran 2020), 73-95.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâiliyyât fi’t-tefsîr ve’l-hadîs. Kâhire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 7. Basım, 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ‘an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Halil Me’mun Şeyha. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2005.