Dini Tutum ile Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişki: Tasavvufa İntisabı Olan Bireylerle Olmayanların Karşılaştırmalı Bir Araştırması

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 486 - 510, 15.12.2024

Hatice Kuzu , Mebrure Doğan

Öz

Ölüm kaygısı varoluşsal bir kaygı olup başlangıçtan itibaren insanlığın temel problemlerinden biri olmuştur. İnsan, hayatı boyunca mücadele etmek zorunda olduğu bu problemle başa çıkarken çoğunlukla ölümle en çok ilişkilendirilen dine müracaat etmiştir. Dinler de bu kaygıyı yatıştıracak öneriler sunmuşlardır. Araştırmaların önemli bir kısmı dinlerin ölüm kaygısı ile başa çıkmada yatıştırıcı bir etkisinin olduğunu ortaya koysa da dindarlığın ölüm kaygısını artıran bir faktör olduğu sonucuna ulaşılan araştırmalar yok değildir. Dinin içselleştirilerek özüne uygun yaşanmasını hedefleyen tasavvufun ölüme, insanın özüne kavuşması, ruhun beden kafesinden kurtulması ve Allah’a kavuşması biçiminde pozitif anlamlar yüklediği bilinmektedir. Bu bağlamda araştırmada öncelikle dinî tutum ile ölüm kaygısı arasındaki ilişkilerin incelenmesi, ardından tasavvufa intisabı olan bireylerle olmayanların dinî tutum ve ölüm kaygısı düzeylerinin karşılaştırılması amaçlanmıştır. Nicel yöntemle gerçekleştirilen araştırmada betimsel analiz ve ilişkisel tarama yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın evrenini 18 yaş üstü bireyler oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemi seçilirken tasavvufa intisabı olan 214 birey amaçlı örnekleme, tasavvufa intisabı olmayan 214 birey tesadüfi örnekleme yoluyla belirlenmiştir. Verilerin toplanmasında “Kişisel Bilgi Formu”nun yanı sıra “Ok-Dinî Tutum Ölçeği” ve “Thorson-Powell Ölüm Kaygısı Ölçeği” kullanılmıştır. Yapılan analizlerin sonucunda katılımcıların tamamının dinî tutum puanları ile ölüm kaygısı puanları arasında negatif yönlü anlamlı ilişkilerin olduğu tespit edilmiştir. Araştırmada tasavvufa intisabı olan bireylerle olmayanların dinî tutum ve ölüm kaygısı puanları karşılaştırılmıştır. Buna göre tasavvufa intisabı olanların dinî tutum puanları, olmayanlara göre anlamlı derecede daha yüksek iken ölüm kaygısı puanları anlamlı derecede daha düşük bulunmuştur. Buradan dini yaşamak için tasavvuf metodunu benimsemenin dindarlıkta artışı sağlayabileceği; bu yolla dindarlık düzeyinin yükselmesinin de ölüm kaygısını düşüren bir faktör olabileceği sonucuna ulaşılabilir. Diğer taraftan araştırmada tasavvufa intisabı olan bireylerin arasında tarikat ritüeli gereği ölüm rabıtası yapanlar ile yapmayanların ölüm kaygısı puanları karşılaştırılmış, ölüm rabıtası yapanların ölüm kaygısı düzeylerinin yapmayanlara göre anlamlı derecede daha yüksek olduğu bulgusu elde edilmiştir. Bulgudan hareketle her ne kadar literatürde ölüm üzerinde düşünmenin ölüm olgusunu kabullenmeyi kolaylaştırıcı etki yapabileceği, böylece ölüm kaygısını hafifletebileceği yönünde görüşler olsa da ölümü düşünme biçiminin burada etkili olabileceği söylenebilir. Kendi ölüm anını hayal etmek suretiyle ölüm anında acı çektiğini, kabirde azapla karşılaştığını hayal etmek gibi korkuyu çağrıştıran uygulamaların ve ölüme negatif anlamlar yüklemenin istenmeyen bazı sonuçları ortaya çıkarabileceğinden söz edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Dini Tutum, Ölüm Kaygısı, Tasavvuf, İntisab, Ölüm rabıtası

The Relationship between Religious Attitude and Death Anxiety: A Comparative Study of Individuals Who Are Initiated into Sufism and Those Who Are Not

Öz

Death anxiety is an existential anxiety and has been one of the basic problems of humanity since the beginning. While coping with this problem that human beings have to struggle with throughout their lives, they have mostly resorted to religion, which is most associated with death. Religions have also offered suggestions to soothe this anxiety. Although a significant part of the researches reveal that religions have a soothing effect on coping with death anxiety, there are studies that conclude that religiosity is a factor that increases death anxiety. It is known that Sufism, which aims to internalize religion and live in accordance with its essence, attributes positive meanings to death in the form of the human being’s attainment of his/her essence, the soul’s liberation from the body cage and reunion with God. In this context, the aim of the study is to examine the relationship between religious attitude and death anxiety, and then to compare the levels of religious attitude and death anxiety of individuals who were initiated into Sufism and those who were not. In the quantitative research, descriptive analysis and relational screening method were used. The population of the study consists of individuals over the age of 18. While selecting the sample of the study, 214 individuals with Sufi initiation were determined by purposive sampling and 214 individuals without Sufi initiation were determined by random sampling. In addition to the Personal Information Form, the Ok-Religious Attitude Scale and the Thorson-Powell Death Anxiety Scale were used to collect the data. As a result of the analyses, it was determined that there were significant negative relationships between the religious attitude scores and death anxiety scores of all participants. In the study, the religious attitude and death anxiety scores of individuals who were initiated into Sufism and those who were not were compared. Accordingly, while the religious attitude scores of those who were initiated into Sufism were significantly higher than those who were not, their death anxiety scores were found to be significantly lower. From this, it can be concluded that adopting the Sufi method to live religiously can lead to an increase in religiosity, and the increase in the level of religiosity in this way can be a factor that reduces death anxiety. On the other hand, in the study, the death anxiety scores of those who perform rabita of death among the individuals who were initiated into Sufism and those who do not were compared, and it was found that the death anxiety levels of those who perform rabita of death were significantly higher than those who do not. Based on the finding, it can be said that the way of thinking about death can be effective here, although there are opinions in the literature that thinking about death can facilitate the acceptance of the phenomenon of death and thus alleviate death anxiety. It can be mentioned that practices that evoke fear, such as imagining that you suffer at the moment of death, encountering torment in the grave, and attributing negative meanings to death may reveal undesirable results.

Anahtar Kelimeler

Psychology of religion, Religious attitude, Death anxiety, Sufism, Initiation, Rabita of death

Kaynakça

• Alparslan, Kenan. Tasavvufta Dehşet Yönetimi: Sufiler, Diğer Dindarlar ve Ateistlerin Ölümlülük Belirginliğine Yönelik Tepkilerin Kıyaslanması. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Alparslan, Kenan. “Ölüm Kaygısı ve Dindarlık Arasındaki İlişki Üzerine Bir Değerlendirme”. Dini Araştırmalar 25/63 2022), 529-552. https://doi.org/10.15745/da.1171650
• Aries, Philippe. Batı’da Ölümün Tarihi. çev. Işın Gürbüz. İstanbul: Everest Yayınları, 2020.
• Avras, Gülşah. Üniversite Öğrencilerinde Toplumsal Cinsiyet, Hegemonik Erkek Algısı ve Dindarlık İlişkisi Van ve İstanbul Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Aydın, Esra Küçük. Dindarlık ve Sosyal Medya Bağımlılığı İlişkisi Üzerine Bir Araştırma (Giresun Örneği). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Aydoğdu, Hüseyin. “Kierkegaard ve Heidegger’de Ölümün Eksistensiyal - Ontolojik Çözümlemesi”. Kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 27/27 (2016), 127-150. https://doi.org/10.20981/kaygi.286906.
• Aykut, A. Sait. “Ölüm: Aşk ve İnanç Renginde”. Cogito Dergisi 40 (2014), 192-211.
• Ayten, Ali. “Üniversite Öğrencilerinde Ölüm Kaygısı: Türk ve Ürdünlü Öğrenciler Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/1 (2009), 85-108.
• Barak, Ayşenur. Tüketici Dindarlığı ve Alışveriş Tutumu Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Baş, Burcu. Koroner Yoğun Bakımda Yatan Hastaların Manevi İyilik Hali ve Ölüm Kaygısı Düzeyleri. Yozgat: Yozgat Bozok Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Felsefenin Ölüme Bakışı Yahut Ölüm Problemi”. Ölüm Üzerine. ed. Nurten Gökalp. 13-33. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2020.
• Ceylan, Ummahan Esra. Ölümlülük Bilincinin Dini Başa Çıkma, Tanrı Algısı, Ölüm Kaygısı ve Psikolojik İyi Olma ile İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Chuin, Chan Li. “Age, Gender, and Religiosity as Related to Death Anxiety”. Sunway Academic Journal 6/5 (2019), 1-16. DOI: 10.3390/rel12010061
• Çakmak, Aişe Hümeyra. Yetişkinlerdeki Dindarlık, Ahlaki Olgunluk ve Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İstanbul: Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çınar, Mehmet. Yetişkin ve Yaşlılarda Tanrı’ya Bağlama Tarzı ve Ölüm Kaygısı İlişkisi Üzerine Bir Araştırma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Çınar, Mehmet. “Tanrı’ya Bağlanma Tarzı ve Ölüm Kaygısı İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 45 (Haziran 2016), 313-338. https://doi.org/10.29288/ilted.304772.
• Çileli, Meral. “Ölüm”. Gelişim Psikolojisi. ed. Bekir Onur. 377-408. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2000.
• Dağlı, Emel Nuriye. Yaşlılarda Ölüm Kaygısı ve Dindarlık. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Demirci, Mehmet. “Mutasavvıflara Göre Ölüm”. İslami Araştırmalar Dergisi 3 (1987), 89-104.
• Dezutter, Jessie vd. “The Role of Religion in Death Attitudes: Distinguishing between Religious Belief and Style of Processing Religious Contents”. Death Studies 34/1 (2009), 73-92. https://doi.org/10.1080/07481180802494289
• Doğan, Ahmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Doğan, Mebrure – Karaca, Faruk. “Covid-19 Salgın Sürecinde Aktif Çalışan Sağlık Çalışanlarında Ölüm Kaygısı ile Dini Başa Çıkma Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 1/55 (2021), 327-351. https://doi.org/10.29288/ilted.885721.
• Ebu İsa Muhammed, Tirmizili. Sünen-i Tirmizi Tercümesi. nşr. Osman Zeki Mollaahmetoğlu. 4 Cilt. İstanbul: Yunus Emre Yayınları, t.y.
• Ebu İsa Muhammed, Tirmizili. Sünen-i Tirmizi Tercümesi. nşr. Osman Zeki Mollaahmetoğlu. 10 Cilt. İstanbul: Yunus Emre Yayınları, t.y.
• El-Muhasibi, Haris. er-Riaye. çev. Şahin Filiz, Hülya Küçük. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Ercan, Soner. Sınıf Öğretmenlerinde Değerler, Dindarlık ve Stresle Başa Çıkma İlişkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Erdoğdu, M. Yüksel – Özkan, Mustafa. “Farklı Dini İnanışlardaki Bireylerin Ölüm Kaygıları ile Ruhsal Belirtiler ve Sosyo-Demografik Değişkenler Arasındaki İlişkiler”. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 14/3 (2007), 171-179.
• Ertufan, Hakan. Hekimlik Uygulamalarında Ölümle Sık Karşılaşmanın Ölüm Kaygısı Üzerindeki Etkisi. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Ertürkmen, Orhan. “Abdürrahim Karakoç Şiirlerinde Tefekkür-i Mevt”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/10 (2018), 29-47.
• Evcim, Ümmü Gülsüm. Yetişkinlerde Anı Yaşamak ve Dindarlık İlişkisi (Bolu Örneği). Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Feifel, Herman. “Anitudes Toward Death in Some Normal and Mentally Ill Populations”. The Meaning of Death, ed. Herman Feifel. 114-130. New York: Mc. Graw-HilI, 1959.
• Fraenkel, Jack R. vd. How to Design and Evaluate Research in Education. 8. Basım New York: The McGraw-Hill Companies, 2012.
• Field, Andy. Discovering Statistics Using SPSS. London: Sage Yayınları, 2009.
• Freud, Sigmund. Uygarlık, Din ve Toplum. çev. Aycan Özüpek. Eskişehir: Dorlion Yayınları, 2020.
• Geçtan, Engin. Çağdaş İnsanda Normaldışı Davranışlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1974.
• Godin, Andre. Mort et Presence. Bruxelles: Etudes de Psychologie, Lumen Vitae, 1971.
• Göka, Erol. Hoşçakal, İstanbul: Kapı Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Gökalp, Nurten. (ed.) Ölüm Üzerine. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2020.
• Gürkan, Saime Leyla. “Ölüm”. TDV İslam Ansiklopedisi. 34/32-34. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2007.
• Hick, John. “Değişen Ölüm Sosyolojisi”. çev. Turan Koç. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/7 (1990), 235-250.
• Hökelekli, Hayati. Ölüm, Ölüm Ötesi Psikolojisi ve Din. İstanbul: Değerler Eğitimi ve Merkezi Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Illich, Ivan. “Ölüme Karşı Ölüm”. Cogito Dergisi 40 (2014), 107-120.
• Internet Archive. “Khawaja Muhammed İslam, The Spectade of Death”. Erişim 14 Ağustos 2024. https://archive.org/details/the-scene-of-death-and-what-happens-after-death/mode/2up
• Ivón, Mondragón -Cervantes vd. “Religion, Spirituality, and Old Age: A Review of the Literature”, The Journal of Latin American Gerıiatric Medicine 5/2 (2019), 52-57.
• İbn-i Mace, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbni Mace Tercemesi ve Şerhi. nşr. Haydar Hatipoğlu. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1983.
• İnce, Numan. Dindarlık ve Psikolojik Dayanıklılık İlişkisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Jong, Jonathan. “Death Anxiety And Religion”. Current Opinion in Psychology 40 (2021), 40-44. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2020.08.004
• Kaba, Yunus. Huzurevinde Yaşayan Bireylerin Ölüm Kaygısı Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi (Malatya Huzurevi Örneği). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karaca, Faruk. Din Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Yayınları, 2017.
• Karaca, Faruk. Ölüm Psikolojisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Karaca, Faruk – Yıldız, Murat. “Thorson ve Powell Ölüm Kaygısı Ölçeği’nin Türkçe Çevirisinin Normal Populasyonda Geçerlik ve Güvenilirlik Çalışması”. Tabula Rasa 1 (2001), 43-55.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları, 2005.
• Kayıklık, Hasan. Tasavvuf Psikolojisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Kazancı, F. Asiye Şenat. “Mevlâna’nın Ölüm Algısının Kur’anî Arka Planı”, Şarkiyat 2 (2009), 67-79.
• Kıraç, Ferdi. Dindarlık Eğilimi, Varoluşsal Kaygı ve Psikolojik Sağlık. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Koç, Mustafa. “Ölüm Psikolojisi I”. Tasavvuf Dergisi 1/8 (2002), 117-146.
• Kotku, Mehmed Zahid. Tasavvufi Ahlak. 4. Cilt. Ankara: Seha Neşriyat, 1982.
• Köftegül, Özlem. Yetişkin Bireylerde Ölüm Kaygısı ve Dindarlık. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Köknel, Özcan. Korkular Takıntılar Saplantılar. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1998.
• Kurtulan, Merve Halıcı- Karaırmak, Özlem. “Ölüm Kaygısı, Tinsellik, Dindarlık Eğilimi ve Varoluş Kaygısı Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi”, Spiritual Psychology and Counseling 1/2 (2016), 163-187. https://doi.org/10.12738/spc.2016.2.0007
• Kübler-Ross, Elisabeth. Ölüm ve Ölmek Üzerine. çev. Ekin Uşşaklı. Ankara: April Yayınları, 2010.
• Levinas, Emmanuel. Ölüm ve Zaman. çev. Nami Başer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• Magni, Klas G. La Peur De La Mort. Bruxelles: Mort Et Presence, 1971.
• Mutlu, Emine. İç Güdümlü Dindarlık ve Dış Güdümlü Dindarlık ile Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişki: Üniversite Öğrencileriyle Bir Çalışma. İstanbul: İstanbul Arel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Morin, Edgar. L ‘Homme et la Mort. Paris: Edç Seuil, 1970.
• Ok, Üzeyir. “Dini Tutum Ölçeği: Ölçek Geliştirme ve Geçerlik Çalışması”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 8/2 (2011), 537-545.
• Öner, Necati. Stres ve Dini İnanç. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1984.
• Öztürk, Zahra Kalaoğlu. Yaşlı Bireylerde Ölüm Kaygısı. Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2010.
• Rasmussen, Christina H- Johnson, Mark E. “Spirituality and Religiosity: Relative Relationships to Death Anxiety”. OMEGA - Journal of Death and Dying 29/4 (1994), 313-318. https://doi.org/10.2190/D1M9-3W6J-FY33-G3HQ
• Saleem, Tamkeen- Saleem, Shemaila. “Religiosity and Death Anxiety: A Study of Muslim Dars Attendees”. Journal of Religion and Health 59/1 (2020), 309-317. https://doi.org/10.1007/s10943-019-00783-0
• Sarı, Murat. “The İmpacts of the Age Factor on Religiosity”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 27/2 (2017), 257-264. https://doi.org/10.18069/firatsbed.346704
• Semazen.net, “Mesnevî-i Şerîf Tercümesi.” 3 Cilt. 2801 – 3500. Erişim 14 Ağustos 2024. http://www.semazen.net
• Suhail, Kausar – Akram, Saima. “Correlates of Death Anxiety in Pakistan”. Death Studies 14/1 (2002), 39-50. https://doi.org/10.1080/07481180210146
• Tanhan, Fuat – Arı, Figen. Ölüm Eğitimi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2009.
• Tanhan, Fuat. Ölüm Kaygısıyla Baş Etme Eğitimin Ölüm Kaygısı ve Psikolojik İyi Olma Düzeyine Etkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Thorson, James A. – Powell, F. C. “A Revised Death Anxiety Scale”. Death Studies 16/6 (1992), 507-521. https://doi.org/10.1080/07481189208252595
• Tekçe, Sena. The Role of Meaning in Life on the Relationship between Death Anxiety and Well-Being in an Existential Context. Ankara: Başkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Tepe, Filiz. Varoluşsal Bir Sorun Olarak Ölüm Kaygısının Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi. İstanbul: Biruni Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Toplanır, Enes. Yaşam Doyumu Kendini Gerçekleştirme ve Ölüm Korkusu Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. İstanbul: Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Toprak, Büşra. Sindirim Sistemi Kanseri Tanısı Alan Hastalarda Cerrahi Girişim Öncesi Tanatofobinin Dindarlık ile İlişkisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uddin, Faheem- Irshad, Erum. “Sufism, Religiosity, Life Satisfaction, Hope and Optimism: A Comparative Study of The Disciples and Non-disciples”, International Journal of Psychological and Behavioural Research 2/1 (2022), 1-18. https://doi.org/0.37605/ijpbr.v2i1.11
• Uysal, Saliha. Ölüme Uyanmak-Yaşayanların Dilinden Ölüm Eşiği Deneyimleri. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2019.
• Yalom, Irvin D. Güneşe Bakmak Ölümle Yüzleşmek. çev. Zeliha Babayiğit. İstanbul: Pegasus Yayınları, 3. Baskı 2021.
• Yalom, Irvin D. Varoluşçu Psikoterapi. çev. Zeliha Babayiğit. İstanbul: Pegasus Yayayınları, 2018.
• Yalom, Irvin D. Varoluşçu Psikoterapi. çev. Zeliha Babayiğit. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 1999.
• Yakıt, İsmail. Batı Düşüncesi ve Mevlânâ. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1993.
• Yapıcı, Asım. “Türk Toplumunda Cinsiyete Göre Dindarlık Farklılaşması: Bir Meta-Analiz Denemesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2012), 1-34.
• Yıldız, Murat. “Savaş Tecrübesi Yaşayan Boşnaklar Arasında Ölüm Kaygısı: Türk Örneklemle Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/12 (1999), 147-162.
• Yüksel, İbrahim. Sufilerde Hayatın Anlamı: Sufi Olmayanlarla Karşılaştırmalı Bir Araştırma. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Zafer, Cem. “Ölüm Olgusu ve Ölümün Sosyolojik Etkileri”. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/15 (2019), 64-82.
• Zarcone, Thierry. “Tasavvufta Ölüm Deneyimi ve Ölüme Hazırlanma”. çev. Ela Gültekin. Osmanlılar ve Ölüm. ed. Gilles Veinstein. 163-185. İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.