Ismāʿil al-Qūnawī's Defense of the Kalām Tradition Against al-Dawwānī: A Discussion on God's Knowledge of Things

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 236 - 255, 15.06.2025

Ülfer Karabulut

https://doi.org/10.52637/kiid.1611282

Öz

Al-Dawwānī carried the debates on knowledge, one of the most important areas of kalām-philosophy interaction in the Muteakhkhirūn period, to the issue of divinity. With his perspectives on the knowledge of God and his criticisms of other approaches in this context he played an important role in the ongoing discourse. This study will examine how Ismāʿil al-Qūnawī, the Ottoman scholar, evaluated Dawwānī’s criticisms of the theologians regarding God’s knowledge of things. In this context, the arguments used by al-Dawwānī in his criticisms of the theological tradition, namely, “the impossibility of the attribute of knowledge's being attached to non-existence”, “the eternity of the attribute of knowledge without its taalluq is not sufficient for the claim that God knows things in eternity”, and “because of this problem, the theologians accept the attachment of knowledge as hādith” are discussed, and al-Qūnawī’s responds to these criticisms are revealed. With this study, which is prepared by the method of textual analyzing about of God's knowledge, one of the prominent areas of debate in the post-Dawwānī period, we aim to contribute to filling the gap caused by the scarcity of studies on the subject. On the other hand, we hope to provide insight into al-Dawwānī's influence on Ottoman thought. In the face of al-Dawwānī's highly influential criticisms of the theologians on the subject of God's knowledge, al-Qūnawī reveals that they had no problem in justifying the eternity of God's knowledge of things. In solving the problem of “the subjection of non-existence to knowledge,” which al-Dawwānī uses as a basis for his criticism, al-Qūnawī argues that the theologians all agree the attribution of knowledge to non-existence as possible. Continuing al-Hayālī’s theory of the taalluq, which he divides it into the qadīm and the hādith, al-Qūnawī points out that the theologians accepted that God’s knowledge has the qadīm taalluq as well as the hādith taalluq. He thinks that thanks to these views, theologians were able to justify the eternity of divine knowledge of things. In this respect it is concluded that, al-Qūnawī considers that the theory of divine knowledge adopted by the theological tradition to be valid and sufficient. It is also possible to say that al-Qūnawī interprets al-Dawwānī’s criticisms of the theological tradition as a consequence of his inclination towards the view of Islamic philosophers.

Anahtar Kelimeler

al-Kalām , al-Dawwānī , Ismāʿil al-Qūnawī , Knowledge , God’s knowledge , Taalluq

Etik Beyan

This study is a revised and expanded version of the paper titled “Māturīdī Scholar Ismāʿil al-Qūnawī's Defense of the Kalām Tradition Against al-Dawwānī: A Debate on God's Knowledge of Things” presented at the symposium at the VIth International Maturidism Symposium Hanefism and Maturidism in the Ottoman Empire.

İsmâil Konevî’nin Devvânî’ye Karşı Kelâm Geleneği Savunusu: Allah’ın Eşyaya Dair İlmi Hakkında Bir Tartışma

Öz

Devvânî, müteahhirûn dönemi kelâm-felsefe etkileşiminin en önemli alanlarından olan bilgi konusundaki tartışmaları ulûhiyyet bahsine taşımıştır. O, Allah’ın ilmi hakkında ortaya koyduğu görüşler ve bu bağlamda diğer yaklaşımlara yönelttiği eleştirilerle devam eden süreçteki tartışmaların seyrini belirlemiştir. Bu çalışmada Osmanlı ulemâsından İsmâil Konevî’nin, Devvânî tarafından Allah’ın eşyaya dair ilmi bağlamında kelâmcılara yöneltilen eleştirileri nasıl değerlendirdiği ele alınmaktadır. Bu bağlamda Devvânî’nin eleştirilerinde kullandığı “ilmin ma‘dûma taallukunun imkânsız olması” ve “taalluku olmadan sadece ilim sıfatının ezelî olmasının Allah’ın ezelde eşyayı bildiği iddiası için yeterli olmadığı” şeklideki argümanlarıyla “bu sorun nedeniyle kelâmcıların ilmin taallukunu hâdis kabul ettikleri” ve “buna bağlı olarak ilâhî ilmin ezelî olmasını temellendirmede sorun yaşadıkları” yönündeki tespitleri üzerinde durulmakta ve Konevî’nin bunları nasıl bertaraf ettiği ortaya koyulmaya çalışılmaktadır. Devvânî sonrası dönemde öne çıkan tartışma alanlarından biri olan Allah'ın ilmi konusunda metin analizi yöntemiyle hazırlanan bu çalışmayla konu özelinde çalışmanın oldukça az olmasının neden olduğu boşluğun doldurulmasına katkı sağlanması hedeflenmektedir. Ayrıca Devvânî’nin Osmanlı coğrafyasına etkisi hakkında bilgi verilmesi de amaçlanmaktadır. Devvânî’nin ilâhî ilim konusunda kelâm geleneğine yönelttiği oldukça etki uyandıran eleştirileri karşısında Konevî, kelâmcıların Allah’ın eşyaya dair ilminin ezelî oluşunu temellendirmede sorun yaşamadıklarını ortaya koymaktadır. Konevî, Devvânî’nin eleştirilerine dayanak olarak kullandığı “yokluğun bilgiye konu olması” sorununu çözerken kelâmcıların ilmin ma‘dûma taallukunu ittifakla mümkün kabul ettiklerini savunmaktadır. İlâhî ilmin taallukunun kadîm ve hâdis olarak ayırılmasına dayanan Hayâlî’nin teorisini devam ettiren Konevî, ilâhî ilmin hâdis taalluku yanında kadîm taalluku olduğuna da dikkat çekerek kelâmcıların eşyaya dair ilâhî ilmin ezelî oluşunu temellendirebildiklerini düşünmektedir. Bu bakımdan Konevî'nin, kelâm geleneğince benimsenen ilâhî ilim teorisinin geçerli ve yeterli olduğunu düşündüğü sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca Devvânî’nin kelâm geleneğine yönelttiği eleştirilerin, Konevî tarafından onun felsefî temayülünün neticesi olarak yorumlandığını söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Devvânî , İsmâil Konevî , Bilgi , Kadîm ilim , Taalluk

Etik Beyan

Bu çalışma VI. Uluslararası Mâtürîdîlik Sempozyumu Osmanlı’da Hanefîlik Mâtürîdîlik isimli sempozyumda sunulan “Mâtürîdî Âlim İsmâil Konevî’nin Devvânî’ye Karşı Kelâm Geleneği Savunusu: Allah’ın Eşyaya Dair İlmi Hakkında Bir Tartışma” adlı tebliğin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir.

Kaynakça

• Akkirmânî, Muhammed. ʿIkdü’l-le’âlî fî beyâni ʿilmihî teʿâlâ bi-gayri’l-mütenâhî. Bursa: Bursa İnebey Kütüphanesi, Ulucami, 3534/20, 179a-185a.
• Akşehrî, Hocazâde Abdünnasîr. Şerh bi’l-kavl ʿale’t-Tarîkati’l-Muhammediyye. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 2359, 1b-89a.
• Alper, Ömer Mahir. “Nefisteki Sûretten Zihindeki Varlığa: İslâm Filozoflarının Zihnî Varlık Kavramını İcadı”. Varlık ve Zihin: İslâm Felsefesinde Zihnî Varlık Sorununa Metinlerle Bir Giriş içinde. 14-52. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Vesâ’ikı’l-Kavmiyye, 1430/2009.
• Arabacı, Caner. 1900-1924 Yılları Arası Konya Medreseleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Arıcı, Mustakim. “Sadreddinzâde Mehmed Emin Şirvânî”. Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler. ed. Ömer Mahir Alper. 333-342. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Bağdadî, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâ’ü’l-mü’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Bağnevî, Mirza Habîbullâh eş-Şîrâzî (Mirzacân). Hâşiyetü’l-Bağnevî ʿalâ Şerhi Hikmeti’l-ʿayn. thk. Ali Haydarî Yesâvilî. Kum: Mecmaʿ-ı Zahâ’ir-i İslâmî, 1391/2012.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. Tasaffuhu’l-edille. thk. Wilferd Madelung - Sabine Schmidtke. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006.
• Bayram, İbrahim. ““Teklîf-i Mâ Lâ Yutâk” Risalesi Bağlamında İsmail Konevî’nin Teklif Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (Aralık-2019), 137-179.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiye ʿalâ Şerhi Hikmeti’l-ʿayn. Şerhu Hikmeti’l-ʿayn ile birlikte. Kazan: Çirkof Hatun Matbaası, 1315/1892.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiyetü’s-Seyyid ʿalâ Metâliʿi’l-envâr (Hâşiye ʿalâ Levâmiʿi’l-esrâr). İstanbul: Matbaʿatü’l-Hâc Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1303.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. trc. Ömer Türker. 3 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Devvânî, Celâleddîn. ez-Zevrâ’. thk. es-Seyyid Hasan Hüseyin el-Biblâvî. Kahire: el-Matbaʿatü’l-Hüseyniyyetü’l-Mısriyye, 1326.
• Devvânî, Celâleddîn. Risâle isbâti’l-vâcibi’l-cedîde. Sebʿu resâ’il içinde. thk. Seyyid Ahmed Tûyserkânî. Tahran: Mirâs Mektûb, 2001.
• Devvânî, Celâleddîn. Şerhu’l-ʿAkā’idi’l-ʿAdudiyye (Şerhu’l-Celâl). 2 cilt. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1318/1900.
• Devvânî, Celâleddîn. Ta‘lîkât ʿale’z-Zevrâ’ (el-Havrâ’/Şerhu’z-Zevrâ’). thk. es-Seyyid Hasan Hüseyin el-Biblâvî. Kahire: el-Matbaʿatü’l-Hüseyniyyetü’l-Mısriyye, 1326.
• Ebû Hanîfe. el-Fıkhu’l-ekber. İmâm-ı A‘zam’ın Beş Eseri içinde. trc. Mustafa Öz. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Efe, Muhammet Emin. İsmail Konevî Efendi’nin Hâşiye ‘ale’l-mukaddimâti’l-erba‘ Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Emir, Mesut. Abdülhakim es-Siyalkûti'nin Fi’l-İlmi’l-İlâhi Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Nebî Efendi-zâde’nin ‘Kasîde fî el-Kutub el-Meşhûre fî el-‘Ulûm’una Göre Bir Medrese Talebesinin Ders ve Kitab Haritası”. Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları 3 (2003), 191-221.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkız mine’d-dalâl. thk. Mahmûd Bîcû. Dımaşk: Dâru’t-Takvâ, 1430/2010.
• Gelenbevî, İsmâil. Hâşiye ʿalâ Şerhi’l-ʿAkā’idi’l-ʿAdudiyye. Şerhu’l-Celâl içinde. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1318/1900.
• Gelenbevî, İsmâil. Risâle fî ʿilmi’l-kadîm ve taʿallukıhî bi-gayri’l-mütenâhî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/5, 98b-111a.
• Gelenbevî, İsmâil. Risâle fî tahkîki ʿilmillâhi teʿâlâ bi'l-maʿdûmât. Resâ’ilü’l-imtihân içinde (53. Risâle). Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1262/1846, 178-194.
• Gelenbevî, İsmâil. Risâle fî tahkîki ʿilmillâhi teʿâlâ el-müteʿallak bi’l-eşyâ’. Resâ’ilü’l-imtihân içinde (52. Risâle). Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1262/1846, 173-178.
• Gözübüyükzâde, İbrahim b. Muhammed el-Kayserî. Risâle fî tahkîki’l-ʿilmi’l-icmâlî le-hû teʿâlâ. Mecmuʿatü Gözübüyükzâde içinde (19. Risâle). İstanbul: el-Matbaʿatü’l-ʿÂmire, 1259/1844, 39-40.
• Hârizmî, Rüknüddîn b. el-Melâhimî. Kitâbü’l-Fâ’ik fî usûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung - Mardin McDermott. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Hikmet ve Felsefe-i Îrân, 1386/2007.
• Hayâlî, Şemseddin Ahmed. Hâşiyetü Mollâ Hayâlî ʿalâ Şerhi’l-ʿAkā’id. Dersaâdet: el-Matbaʿatü’l-ʿÂmire, 1308/1890.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/441-444. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karabâğî Yûsuf b. Muhammed Cân. Tetimmetü'l-havâşî fî izâleti’l-gavâşî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1600, 1b-159b.
• Karabulut, Ülfer. Devvânî’de İlâhî İlim. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Kâtibî, Necmüddin. el-Münassas fî Şerhi’l-Mülahhas. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1680, 1b-628a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Hâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-tenzîl (Hâşiyetü’l-Konevî ʿale’l-Kādi’l-Beyzâvî). 7 cilt. İstanbul: el-Matbaʿatü’l-ʿÂmire, 1285.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Hâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-tenzîl. nşr. M. Ali Beydûn. 20 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Hâşiye ʿale’l-Mukaddimâti’l-erbaʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 183/1, 1b-56a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle ʿalâ Tefsîri’l-Beyzâvî fî kavlihî teʿâlâ “fesevvâhünne sebʿa semâvât” (Risâle fî indifâʿi'l-iʿtirâz ʿalâ kavli'l-Gazzâlî fî “leyse fi'l-imkân ebdeʿ min-mâ kân). Kayseri: Kayseri Kütüphanesi, Raşid Efendi, 59/2, 9b-10b.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle ʿalâ Tefsîri’l-Keşşâf fî kavlihî teʿâlâ “yuhâdiʿûnallâhe vellezîne âmenû”. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmalar, 101/6, 12a-13a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî enne’l-ʿilme tâbiʿun li’l-maʿlûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/8, 195a-202a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî isbâti’l-meʿâdi’l-cismânî ve haşri’l-bedenî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/12, 215a-217a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî kavlihî teʿâlâ “lev kâne fî-himâ âlihetün illallâhü le-fesedetâ”. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/10, 209b-213b.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî mukadderâti’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/14, 221a-222b.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî Şerhi ʿİlmillâh. Çorum: Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi, Hasan Paşa Yazma, 948, 26b-48a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fî teklîfi mâ lâ yutâk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 570/13, 217a-220b.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâle fi’d-dâdü’s-sahîha (Risâle fi’d-dâd). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 788/8, 184a-193a.
• Konevî, İsmâil b. Muhammed. Risâletü’t-tevhîd (Risâle fî kelimeti’t-tevhîd). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmalar, 101/1, 1b-6a.
• Korkmaz, Hasan. “Fer‘î Kaide Bağlamında Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı”. İdrak-Dini Araştırmalar Dergisi 2/2 (Aralık 2022), 284-310.
• Kutluer, İlhan. “Alternatif Metafizikler: Bir Osmanlı Klasiğinde Kelâm, Felsefe ve Tasavvuf”. Osmanlı’da Felsefe, Tasavvuf ve Bilim. ed. Fuat Aydın – Mükerrem Bedizel Aydın. 21-48. İstanbul: Mahya Yayınları, 2016.
• Mardin, Ebül‘ulâ. Huzûr Dersleri. nşr. İsmet Sungurbey. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966.
• Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halil b. Ali. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-karni’s-sânî ʿaşer. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye – Dâru İbn Hazm, 1408/1988.
• Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî usûli’l-kelâm/Felsefî Kelâmın Temel Meseleleri. trc. Ulvi Murat Kılavuz - Serkan Çetin. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-Meşrikıyye. 2 cilt. Tahran: Mektebetü’l-Esedî, 1966.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhiyye. thk. Ahmet Hicâzî es-Sekkā. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407/1987.
• Râzî, Fahreddin. el-Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme. thk. Abdullah Muhammed İsmâil vd. 3 cilt. Kahire: Merkezü İhyâ’ li’l-Buhûs ve’d-Dirâse,1442/2021.
• Râzî, Fahreddin. er-Riyâzü’l-mûnika fî ârâ’i ehli’l-ʿilm. thk. el-Esad Cüm‘a. Kayrevân: Merkezü’n-Neşri’l-Câmiʿî, 1425/2004.
• Saçaklızâde, Mehmed Efendi el-Mar‘âşî. Reddü’l-Celâl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3584, 32a-45a.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mesud es-Sânî. Şerhu Taʿdîli’l-ʿulûm. thk. Mahmud Ay - Mustafa Borsbuğa. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Sarhân, Ahmed Kâmil - Farhân, Firâs Fâzıl. “Risâletü’l-İmâm el-Konevî fî teklîfi mâ lâ yutâk li-İsmâil b. Muhammed b. Mustafa el-Konevî (ö. 1195) dirâse ve tahkîk”. Mecelletü Câmiʿati’l-Enbâr li’l-ʿulûmi’l-İslâmiyye 9/35 (2018), 227-274.
• Semerkandî, Şemsüddin Muhammed b. Eşref. Kitâbü’l-Maʿârif fî şerhi’s-Sahâ’if. tahkîk ve dirâse Ebû Saîleyk Abdurrahman Süleyman Selâme. Amman: Câmiʿatü’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyyeti’l-ʿÂlemiyye, Doktora Tezi, 2013.
• Siyalkûtî, Abdülhakîm. ed-Dürretü’s-semîne (er-Risâletü’l-Hâkâniyye fî tahkîki mebhasi’l-ʿilm). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 671/1, 1a-9a.
• Siyalkûtî, Abdülhakîm. Hâşiye ʿalâ Şerhi’l-Celâl. Hâşiyetü Muhammed ʿAbduh ʿalâ Şerhi’l-Celâl ile birlikte. Kahire: el-Matbaʿatü’l-Hayriye, 1323/1905.
• Siyalkûtî, Abdülhakîm. Hâşiyetü Siyalkûtî ʿale’l-Hayâlî. Dersaâdet: el-Matbaʿatü’n-Nefîsetü’l-ʿOsmâniyye, 1308/1890.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mesud b. Ömer. Şerhu’l-Makāsıd, thk. Abdurrahman Umeyre. 5 cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1419/1998.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.