Ömer en-Nesefî ile Mâtürîdî’nin Rivayet ve Tasavvuf Anlayışlarının et-Teysîr fi't-Tefsîr Özelinde Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 179 - 193, 15.06.2025

Muhammet Çol

https://doi.org/10.52637/kiid.1611287

Öz

Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142), et-Teysîr adlı eserinde Hanefî-Mâtürîdî tefsir geleneğinin kurucularından Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) Te’vîlât’ından çok yönlü istifade etmektedir. Nesefî, et-Teysîr’in yazımında Mâtürîdî’nin müfessir kimliğine özel ilgi göstermekle birlikte onun yanı sıra Taberî (ö. 310/923), Saʿlebî (ö. 427/1035) ve Kuşeyrî (ö. 465/1072) gibi çeşitli gelenek ve bölgelerden müfessirlerle de irtibat halindedir. Nesefî, Te’vîlât'ı sıklıkla kullanmasına rağmen et-Teysîr'i yapısal olarak Mâtürîdî'nin eserine dayandırmamıştır. Bu durum aralarındaki ilişkinin mahiyeti ve Nesefî'nin Mâtürîdî geleneğine bağlılığı hakkında soru işaretleri doğurmaktadır. Günümüzde Nesefî üzerine yapılan araştırmalar, onun Mâtürîdî ile birlikte farklı isimlerle kurduğu ilişkileri, kaynak havuzunu ve tefsir sistematiğini ayrıntılı biçimde incelememişlerdir. Ayrıca müellifin kendisi de bu konuda doğrudan bir beyanda bulunmamıştır. Bu sebeple çalışmanın amacı, Hanefî-Mâtürîdî tefsir geleneği içinde yer alan Nesefî’nin Mâtürîdî’ye bağlılık düzeyini tespit etmek ve onun farklı gelenek müfessirleri ile ilişkilerinin zeminini araştırmaktır. İki müfessirin pek çok yönüyle karşılaştırılması mümkün olsa da çalışmada sınırlandırmaya gidilerek rivayet ve tasavvuf anlayışları karşılaştırmalı analiz edilmiştir. Her iki ismin rivayet ve tasavvuf konularındaki örtüşen ve ayrışan yaklaşımları, nitel araştırma yöntemi ile ele alınmıştır. Bu doğrultuda çalışmanın temel gayesi, Nesefî’nin Mâtürîdî ile birlikte rivayet ve tasavvuf ekseninde farklı gelenek müfessirleriyle kurduğu ilişkinin sebeplerini irdelemektir. Aynı zamanda bu mesele, araştırmanın problemini oluşturmaktadır. Çalışmada Nesefî’nin Hanefî-Mâtürîdî geleneği içindeki konumundan yola çıkılarak gelenekler arası sentezci anlayışı analiz edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, Nesefî’nin önemli bir Mâtürîdî takipçisi olduğu, fakat et-Teysîr’de yöntemini yalnızca Mâtürîdî ile sınırlı tutmayıp Saʿlebî çizgisinde inşa ettiği ve geleneğin tasavvufla irtibatını Kuşeyrî üzerinden yeniden kurduğu ortaya konulmuştur. Sentezci anlayışa sahip olan Nesefî’nin bu ilişkileriyle hem Mâtürîdî’yi hem de Hanefî-Mâtürîdî geleneği İslâm düşüncesi içinde görünür kıldığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Ömer en-Nesefî , Mâtürîdî , et-Teysîr fi’t-tefsîr , Te’vîlâtü’l-Kur’ân

Destekleyen Kurum

Bursa Uludağ Üniversitesi proje birimi (BAP-ADEP)

Proje Numarası

SGA-2023-1237

Teşekkür

Bu makale Bursa Uludağ Üniversitesi proje birimi (BAP-ADEP) tarafından desteklenmiştir. Desteklerinden dolayı proje birimine teşekkür ediyoruz.

A Comparative Analysis of ʿUmar al-Nasafī and al-Māturīdī’s Approaches to Narration and Sufism in al-Taysīr fī’l-Tafsīr

Öz

ʿUmar al-Nasafī (d. 537/1142), in his exegesis al-Taysīr, draws extensively on Taʾwīlāt by al-Māturīdī (d. 333/944), one of the founders of the Ḥanafī-Māturīdī exegetical tradition. While Nasafī pays particular attention to Māturīdī’s role as a mufassir, he does not restrict himself to this single influence. Instead, he also engages with exegetes from various intellectual traditions and regions, including al-Ṭabarī (d. 310/923), al-Thaʿlabī (d. 427/1035), and al-Qushayrī (d. 465/1072). Despite his frequent use of Taʾwīlāt, Nasafī does not structurally base al-Taysīr on Māturīdī’s work, which raises questions about the nature of their relationship and the extent of Nasafī’s adherence to the Māturīdī tradition. Current studies on al-Nasafī have not examined in detail his relations with al-Māturīdī and other figures, his sources, and his exegetical systematics. Furthermore, Nasafī himself provides no explicit commentary on his methodological preferences. This study, therefore, aims to determine Nasafī’s level of commitment to Māturīdī and to explore the foundation of his intellectual engagement with exegetes from other traditions. While many aspects of comparison between Nasafī and Māturīdī could be explored, this research focuses specifically on their approaches to narrative transmission and sufism. Through a qualitative analysis, the study examines areas of convergence and divergence in their interpretive approaches. Accordingly, the main purpose of this study is to examine the reasons for al-Nasafī's relationship with Māturīdī and the commentators of different traditions on the axis of narration and sufism. At the same time, this issue constitutes the problem of the study. Based on his position within the Hanafī-Māturīdī tradition, the study analyzes al-Nasafī's understanding of synthesis between traditions. According to the results, it was revealed that al-Nasafī was an important Māturīdī follower, but in al-Tayṣīr, he did not limit his method to Māturīdī but built it on the Saʿlebī line and reconstructed the tradition's connection with sufism through al-Qushayrī. It is understood that al-Nasafī, who had a synthesist understanding, made both al-Māturīdī and the Hanafī-Māturīdī tradition visible in Islamic thought through these relations.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , ʿUmar al-Nasafī , al-Māturīdī , al-Taysīr fi al-Tafsīr , Ta

Proje Numarası

SGA-2023-1237

Teşekkür

Thıs article was supported by the Project Unit of Bursa Uludağ University (BAP-ADEP) under the project number “SGA-2023-1237.” We extend our gratitude to the Project Unit for their support.

Kaynakça

• Akbaş, Mustafa Yasin. “Muhaddislerin Hicrî İkinci Asır Müfessirleri Hakkındaki Eleştirileri: Gerekçeler ve Etkiler”. Hicri İkinci Asırda İslâmî İlimler -3. Ankara: İKSAD Yayınları, 2022.
• Akıncı, Şeyma. Ömer en-Nesefî’nin et-Teysîr Adlı Tefsirinde İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ının Etkisi.
• İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Aksoy, Soner. “Rivayetlere Yaklaşımı Bağlamında Mâtürîdî’nin Tefsirinde Bilmeye İhtiyaç Duymadığı Hususlara Dair Bir İnceleme”. Bir Müfessir Olarak İmam Mâtürîdî. ed. Ali Karataş vd. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2022.
• Bazlama, Mualla. Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ında İşârî Tefsirin İmkânı. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru rûhuʼl-beyân. Beyrut: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Büyük, Enes. Tefsir İlminin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Coşkun, Muhammed. “Çağdaşları ve Kaynak Havuzu Ekseninde el-Keşşâf’ın Özgünlüğü Üzerine Eleştirel Bir İnceleme”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî. ed. Ömer Aslan - Abdullah Pakoğlu. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2023, 3/171-177.
• Demirli, Ekrem. İbnü’l-Arabî Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları, 2017.
• Dinç, Ömer. “Mâtüridî Bir Tefsir Geleneğinin Kurucusu Mudur? Mâtüridî’yi Esas Alması Bağlamında Ömer en-Nesefî’nin Tevîl Meselesine Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (Nisan 2022), 341-364. https://doi.org/10.31121/tader.1072522.
• Eraslan, Yunus. Mâtürîdîlik ve Tasavvuf (Erken Dönem). Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Eraslan, Yunus - Çınar, Mahmut. “Vahiy ve İlhâm Bağlamında Erken Dönem Hanefî-Mâtürîdî Kelâm Sisteminin Tasavvufla İlişkisi”. Kader 17/2 (Aralık 2019), 348-379. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.603869.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Mârifetnâme. İstanbul: KİT-SAN Matbaacılık, 1984.
• Gengil, Veysel. Mâtürîdî’de Tefsirin İmkânı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Bazı Tasavvufî Kavramlara Yaklaşımı”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (Haziran 2020), 61-86. https://doi.org/10.61304/did.686013.
• Göztepe, Yüksel. Abdülkerîm Kuşeyrî’de Hâller ve Makâmlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Kâfiyeci, Muhammed b. Süleyman. Kitâbu’t-Teysîr fî kavâidi ʿilmi’t-tefsîr. Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Kahraman, Hüseyin. Mâtürîdî’nin Otoritesi Yetkin Bir Âlimden Mezhep İmâmına Mâtürîdî Algısının Dönüşümü. Bursa: Emin Yayınları, 2023.
• Karamustafa, Ahmet. Tasavvufun Oluşumu. çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Karataş, Ali. “Rivayet ve Dirayet Kaynakları Açısından Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ı”. EKEV Akademi Dergisi 15/47 (Bahar 2010), 161-174.
• Karataş, Ali - Gengil, Veysel. “Ayrımların Eşiğinde Hanefî-Mâtürîdî Tefsir Geleneği: İmkânı ve Özgünlüğü”. Mütefekkir 11/21 (Haziran 2024), 55-82.
• Kaya, Mesut. Taberî Tefsiri’nin Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Kaya, Mesut. “Tefsirin Erken Döneminde Tevil: Mücâhid b. Cebr’in Aklî Yorumları”. İslam Araştırmaları Dergisi 45 (Ocak 2021), 1-35. https://doi.org/10.26570/isad.846674.
• Koç, Mehmet Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri: İbn Ebî Hâtim (327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitabiyat, 2003.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi es-Saʿlebî Tefsirinde Mukâtil b. Süleymân (150/767) Rivayetleri. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2005.
• Koloğlu, Orhan Şener. Kelâm Tarihine Giriş. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifü’l-işârât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2007.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Din Bilgini İmâm Mâturîdî”. Dini Araştırmalar 5/15 (Haziran 2003), 5-28. Küçükbaltacıoğlu, Muhammet. Habib b. Ali’nin Miftâhu’l-Fâtiha Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr es‐Semerkandî. Te’vîlâti’l‐Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu. İstanbul: Mizan Yay., 2005.
• Molla Fenârî, Şemsüddin Muhammed b. Hamza. ʿAynu’l-a‘yân: Tefsîru sûrati’l-Fâtiha. İstanbul: Rıfat Bey Matbaası, 1326.
• Nair, Ahmet. “Ömer Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tefsîr’inde Kuşeyrî’ye Yapılan Atıflar”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 14/1 (Haziran 2023), 21-41. https://doi.org/10.51605/mesned.1285887.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddin Ömer. Risâletü Ömer en-Nesefî li-veledihi’l-kerîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, 251/52, 259b-260b.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 1440/2019.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddin Ömer. Risâle der tasavvuf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1295/24, 144b-146a.
• Nesefî, Ebü’l-Muʿîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Claude Salamé. Dımeşk: el-Maʿhedü’l-İlmiyyü’l-Fıransiyyü li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye, 1993.
• Nesefî, Ömer. “Kitabün fi Mezahibi’l-Mutasavvıfa”. trc. Süleyman Uludağ. Diyanet İlmi Dergi 18/3 (Mayıs - Haziran 1979), 167-173.
• Nesefî, Ömer. Matlaʿuʼn-nucûm ve mecmaʿu’l-ʿulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammed Aminov. Taşkent: Dâru Câmiʿâti Taşkent el-İslâmiyye liʼn-Neşr veʼt-Tibâʿa, 2015.
• Nesefî, Ömer b. Muhammed. el-Kand fî zikri ʿulemâ'i Semerkand. thk. Muhammed Yahya İsmail vd. İstanbul: Hâşimi Yayınevi, 1443/2021.
• Özdeş, Talip. Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Özen, Şükrü. “Yeterince Tanınmayan Bir İmam: Mâtürîdî”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (Aralık 2005), 411-424.
• Özgül, Ömer. “İmam Mâtürîdî’nin Anadolu Tasavvuf Kültürü Üzerindeki Etkileri”. Diyanet İlmi Dergi 55/3 (Eylül 2019), 893-907. https://doi.org/10.61304/did.585899.
• Özmen, Ferihan. Abdüssamed el-Gaznevî ve “Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm”i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü, 1424/2003.
• Polat, Fethi Ahmet. “Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne’de Muʿtezilî Söylemin Kritiği”. İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012, 230-271.
• Saʿlebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Muhammed İbn Âşur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Saleh, Walid. The Formation of the Classical Tafsır Tradition: The Qur’ân Commentary of al-Tha‘labî. Leiden-Boston: E. J. Brill, 2004.
• Semerkandî, Alâeddîn. Mîzânü’l-usûl fî netâ'ici’l-ʿukûl. Katar: Matâbiʿu’d-Doha, 1404/1984.
• Süyûtî, Celâluddîn. el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1436/2015.
• Şekeroğlu, Sami. “Mâtürîdî’de Zühd ve Takva Anlayışı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (Aralık 2009), 53-64.
• Taberî, Ebû Ca‘fer. Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmut Muhammed Şâkir. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, t.y.
• Turan, Abdülbaki. “Kuşeyri ve "Letâifu’l-İşarât" İsimli Tefsiri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (Mayıs 1991), 35-54.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Tefsîrü’l-besît. nşr. Muhammed b. Abdullah el-Fevzân vd. Riyad: Câmiʿatü’l-İmâm Muhammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep Horasan’da Eşʿarîliğin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. ed. Yavuz, Yusuf Şevki. 18 Cilt. İstanbul: Ümraniye Belediye Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Yıldırım, Arif. “Kelâmcılar Nazarında Tasavvuf”. EKEV Akademi Dergisi 1/3 (Kasım 1998), 59-75.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1427/2006.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-ʿirfân. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1426/2005.