A Discussion on the Effort to Reconcile Contradictory Verbal and Practical Reports in Uṣūl al-Fiqh: The Legislative (Teşrîʿ) and Binding Value of Makrūh Acts Attributed to the Prophet

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 162 - 178, 15.06.2025

Fatiha Bozbaş

https://doi.org/10.52637/kiid.1619716

Öz

The legislative nature and binding authority of the actions and statements of the Prophet Muhammad are significant topics of discussion in Islamic legal literature. In the field of uṣūl al-fiqh, it is generally accepted that his actions indicate legal rulings ranging from obligation to permissibility, while an act classified as forbidden (ḥarām) would not be attributed to him. However, the attribution of an act considered makrūh (discouraged) to the Prophet is a matter of scholarly dispute. This attribution does not imply that the act was makrūh for the Prophet himself but rather concerns whether such acts carry the quality of makrūh in terms of imitation (ittibā‘) and their legislative significance. This study examines how the Prophet’s actions, which are deemed makrūh, should be understood in a legislative context. It is observed that scholars of uṣūl al-fiqh, when addressing the apparent contradictions between certain verbal and practical narrations attributed to the Prophet, did not resolve them using traditional methods of reconciliation such as combining (jam‘), abrogation (naskh), or preference (tarjīḥ). Instead, they reinterpreted the binding nature of these reports. The fact that the Prophet sometimes engaged in actions that he himself prohibited or acted contrary to recommended (sunnah/mustaḥabb) practices led to two main interpretations regarding the legal bindingness of such acts. One group of scholars argued that such actions indicate permissibility (mubāḥ) for the Muslim community, while another group held that these actions still retain a makrūh status. The study concludes that these differing perspectives are not confined to a particular school of thought but rather stem from individual methodological interpretations within uṣūl al-fiqh. Additionally, the article analyzes how this disagreement affects everyday practices such as ablution (wuḍū’), acts of worship, and purification. For instance, differing legal opinions have emerged among Islamic schools of thought concerning sleeping without performing ablution after major ritual impurity (janābah), drinking water while standing, or using water licked by a cat for ablution. These disputes highlight the influence of existing uṣūl perspectives on the classification of legal rulings regarding makrūh acts.

Anahtar Kelimeler

Fiqh , Uṣūl of Fiqh , Prophet , Praktices , Ḥukm , Makrūh , Acts of the Prophet

Fıkıh Usûlünde Teâruz Teşkil Eden Kavlî-Fiilî Rivayetleri Uzlaştırma Çabasına Dair Bir Tartışma: Hz. Peygamber’e Nispet Edilen Mekruh Nitelikli Fillerin Teşrî‘ ve Bağlayıcılık Değeri

Öz

Hz. Peygamber’in fiil ve sözlerinin teşrî‘ niteliği ve bağlayıcılık değeri, İslâm hukuku literatüründe önemli bir tartışma konusudur. Fıkıh usulü eserlerinde, onun fiillerinin farz ile mubah arasındaki hükümlere delalet edeceği, haram nitelikli bir fiilin ise kendisinden sadır olmayacağı kabul edilmiştir. Mekruh olarak değerlendirilen bir fiilin Hz. Peygamber’e nispeti ise ihtilâflı bir meseledir. Burada nispetten kastedilen, işlenen fiilin Hz. Peygamber açısından mekruh olması değil, ittibâ açısından mekruhluk vasfını taşıması bir başka ifadeyle bu tür fiillerin teşrî‘ değeri açısından ne anlam ifade ettiği meselesidir. Bu çalışmada, Hz. Peygamber’in mekruh olarak değerlendirilen fiillerinin teşrî‘ bağlamında nasıl anlaşılması gerektiğine dair tartışma ele alınmıştır. Bu bağlamda konuyu ele alan usulcülerin, Hz. Peygamber’e nispet edilen bazı kavlî ve fiilî rivayetler arasındaki zâhirî zıtlıkları, teâruzu giderme metotları olan cem‘, nesh veya tercih vb. yöntemlerle gidermedikleri, bunun yerine rivayetlerin bağlayıcılık değerini yeniden yorumladıkları tespit edilmiştir. Hz. Peygamber’in nehyettiği bir fiili bizzat işlemesi veya sünnet/müstehap bir fiile aykırı davranması gibi durumların, ilgili fiillerin şer‘î bağlayıcılığı konusunda iki temel yoruma yol açtığı görülmüştür. Bir grup usulcü, bu tür fiillerin ümmet için “mubah” olduğunu savunurken, diğer bir grup ise bu durumların “mekruh” vasfı taşıdığı görüşünü benimsemiştir. Çalışmada her iki yaklaşımın da belirli bir mezhebe özgü olmadığı ve daha ziyade fıkıh usulündeki bireysel yorum farklılıklarından kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Makale, ayrıca bu ihtilâfın günlük hayatta abdest, ibadet ve temizlik gibi konular üzerindeki etkilerini de incelemektedir. Örneğin, cünüp iken abdest almadan uyumak, ayakta su içmek veya kedinin artığı ile abdest almak gibi meselelerde, mezhepler arasında farklı yorumlar geliştirilmiştir. Bu ihtilâflar, mekruh nitelikli fiillerin fıkhî değerine dair mevcut usul görüşlerinin, fıkıh hükümlerinin tasnifine olan etkisini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Fıkıh Usûlü , Hz. Peygamber , Fiil , Hüküm , Mekruh , Ef'âl-i Nebî

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Matbaatu’ş- Şeriketi’s-Sıhâfiyye, 1308.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2002.
• Ali el-Kârî, Alî b. Sultan. Cem‘u’l-vesâ’il fî şerhi’ş-Şemâ’il.2 Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Ali el-Kârî, Alî b. Sultan. Tavdîhu’l-mebânî ve tenkîhu’l-me‘ânî. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru Sâdır, 1427/2006.
• Alî, Fahruddîn Zübeyr. “Fi‘lu’n-Nebî li’l-mekrûh teşrî‘an ve eseruhû fi’l-fürû‘i’l-fıkhiyye”. Mecelletu Usûl 4 (2020), 187-211. https://drive.uqu.edu.sa/_/osol/files/Journal_Issues/osol_2020-4.pdf
• Alûka: el-Meclisu’l-‘İlmî. “Hel sebete enne rasûlallah fe‘ale hukmen mekrûhen kerâheten tenzîhiyye”. Erişim 22 Aralık 2024. https://majles.alukah.net/showthread.php?t=138585
• Ammâr, Muhammed b. Abdullah. “Nevmü’l-cünüb bi-dûni vudû”. Mecelletü Külliyyetü’ş-şerî‘a ve’l-kânûn bi-tefehna’l-eşrâf-Dekahliya 23/2 (2021), 985-1056.
• Arûsî, Muhammed Abdülkâdir. Ef‘âlü’r-rasûl ve delâletuhâ ‘ale’l-ahkâm. Cidde: Dâru’l-Müctema‘, 1411/1991.
• Aşkar, Muhammed Süleyman. Ef‘âlü’r-rasûl ve delâletuhâ ‘ale’l-ahkâmi’ş-şer‘iyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2003.
• Avvâme, Muhammed. Hucciyyetü ef‘âli’r-rasûl usûliyyen ve hadîsiyyen ve fîhi ‘ismetuhû mine’l-hata’ ve’l-hatî’e. Medine: Dâru’l-Yüsrâ, 1434/2013.
• Ba‘lî, Ahmed b. Abdullah. ez-Zehrü’l-harîr bi-şerhi Muhtasari Tahrîr. Kahire: Dâru’z-Zehâir, 1441/2020.
• Bedran, Abdülkâdir. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed. Kahire: İdâretü’t-Tıbâa el-Münîriyye, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Eymen Sâlih Şaban. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Beyânûnî, Muhammed Ebü’l-Feth. el-Hukmu’t-teklîfî fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1409/1988.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Birmâvî, Muhammed b. Abdiddâim. el-Fevâ’idü’s-seniyye fî şerhi’l-Elfiyye. thk. Abdullâh Ramazan Mûsa. Medine: Dâru’n-Nasîha, 1436/2015.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Subhî b. Hasen Hallak. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Bulut, Abdurrahman. “Delil-Hüküm İlişkisi Bağlamında Hanefî Mezhebindeki Teklifî Hükümlere Dair Bazı Değerlendirmeler”. Tasavvur 8/1 (2022), 413-443. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1087153.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. nşr. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadıle, ts.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî Usûli’l-fıkh. nşr. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: b.y., 1399/1979.
• Çınar, Mahmut. “Peygamber’e İtaatin Dayanağı Olarak İsmet Meselesi”. İlahiyat Akademi Dergisi 7/8 (2018), 327-344.
• 22. Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcut. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1422/2001.
• Dilek, Uğur Bekir. İslâm Hukuk Metodolojisinde Teklifi Hüküm Terimleri (Doğuşu-Gelişimi-Terimleşmesi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Dilek, Uğur Bekir. “Teklîfî Hüküm İfade Eden Kavramların Doğuşu, Gelişimi ve Terimleşmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 211-242.
• Ebû Dâvûd. Süleyman b. el-Eş‘as. es-Sünen. thk. Şuayb Arnaût. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l- Alemiyye, 1430/2009.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrahîm. Kitâbü’r-Red ‘alâ Siyeri’l-Evzâ‘î. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Kahire: y.y., 1357.
• Nâsıruddîn el-Elbânî. İrvâ’ü’l-g̣alîl fî tahrîci ehâdîsi Menâri’s-sebîl. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1399/1979.
• Emîr Pâdişah. Teysîrüt-tahrîr. nşr. Mustafa el-Bâbî el-Halebî. 4 Cilt. Mekke: Dâru’l-Bâz, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Kavlîğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Ferkûs, Muhammed Ali. el-İrşâd ilâ mesâili’l-usûl ve’l-ictihâd. b.y: Dâru’l-Mevkı‘, 1432/2011.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ fî ‘ilmi’l-Usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. 4 Cilt. b.y.: Şeriketü’l-Medîneti’l-Münevvera, ts.
• Hafnâvî, Muhammed İbrahim. et-Te‘âruz ve’t-tercîh ‘inde’l-usûliyyîn ve eseruhumâ fi’l-fikhi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1408/1987.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed. Mülteka’l-ebhur. thk Vehbi Süleymân el-Albânî. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 1426/2005.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî. ed-Dürrü’l-Muhtâr. nşr. Abdülmün‘im Halîl İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Hattâb, Muhammed b. Muhammed. Mevâhibu’l-Celîl li-şerhi Muhtasarı Halîl. nşr. Zekeriyya Umeyrat. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Hayyât, Üsâme Abdullah. Muhtelifü’l-hadîs beyne’l-muhaddisîn ve’l-usuliyyîne’l-fukaha’. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 1421/2001.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Yûsuf b. Abdillâh. el-İstizkârü’l-câmi‘ li-mezâhibi fukâhâ’i’l-emsâr. nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru Kuteybe, 1414/1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-Muhtâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcut. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullâh b. Muhammed. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Ebû Muhammed Usâme b İbrâhîm. 15 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1429/2008.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris. Mücmelü’l-luġa. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî. Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfi‘i’l-kebîr. b.y.: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshak. es-Sahîh. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Te’sîl, 1435/2014.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. İ‘lâmü’l-muvakkîn ‘an rabbi’l-‘âlemîn. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. b.y: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Müflih, Muhammed b. Müflih. Usûlü’l-fıkh. thk. Fehd b. Muhammed es-Sedhân. 4 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Ubeykân, 1420/1999.
• İbn Müflih Muhammed b. Müflih. el-Âdâbü’ş-Şer‘iyye. thk. Şuayb Arnaûd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1419/1999.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmû‘u fetâvâ. 37 Cilt. b.y.: Vizâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâdi’s-Suûdiyye, 1425/2004.
• İbn Teymiyye Ahmed b. Abdilhalîm. el-Müsvedde fî Usûli’l-fıkh. Kahire: Matbabatu’l-Medenî, 1384/1964.
• İbnü’l-Hâcib, Osmân b. Ömer. Câmi‘u’l-ümmehât. nşr. Ebû Abdurrahmân el-Ahdar. Beyrut: el-Yemâme li’t-Tıbâa, 1419/1998.
• İbnü’l-Hâcib, Osmân b. Ömer. el-Muhtasar. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdilvâhid. el-Fethu’l-kadîr li’l-‘âcizi’l-fakı̄r. nşr. Abdurrezzâk Gâlib el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed ez-Zuhaylî. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1413/1993.
• İmâm Mâlik, Ebû Abdillâh. el-Muvatta’. thk. Abdülvahhâb Abdüllatîf. 2. Baskı. b.y.: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Karadağ, Bekir. “Hanefî Fıkıh Kaynaklarında Hükme Delalet Etmesi Açısından Hz. Peygamber’in Dini Nitelikli Bir Fiile Devamı (Muvâzebe)”. Marife 19/2 (2019), 553-569.56.https://doi.org/10.33420/marife.621624
• Karaman, Hayrettin. “Bağlayıcılık Bakımından Rasûlullah’ın Davranışları”. Hz. Peygamber ve Aile Hayatı Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi. 127-150. İstanbul: İlmî Neşriyat, 1989.
• Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. thk. Ali Muhammed Muavvız vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kıylık, Mustafa Harun. “Hz. Peygamber’in Teşrî Nitelikli Olmayan Fiillerinin Bağlayıcılık Açısından Değeri”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (2019), 153-194. https://doi.org/10.33718/tid.567370.
• Kur’an Yolu. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Matrafî, Uveyd b. Ayyâd. Âyâti ‘itâb Mustafa fî dav’i’l-‘isme ve’l-ictihâd. Mekke: b.y., 3. Basım, 1426/2005.
• Mâverdî, Alî b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Merdâvî, Alî b. Süleyman. el-İnsâf fî ma‘rifeti’r-râciḥ mine’l-hilâf ‘alâ mezhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 12 Cilt. b.y: Matbaatu’s-Sünneti’l-Mahmûdiyye, 1374/1955.
• Merdâvî, Alî b. Süleyman. et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî Usûli’l-fıkh. nşr. Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn. 8 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1421/2000.
• Merdâvî, Alî b. Süleyman. Tahrîru’l-menkûl ve tehzîbu ‘ilmi Usûli’l-fıkh. b.y.: el-Mektebetü’l-Vakfiyye, 1434/2013.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. Muğnî. thk. Abdullah Abdüluhsin et-Türkî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1417/1997.
• Müslim. Ebü’l-Hüseyn. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Nazar b. Muhammed Feryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1427/2006.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîp el-Mutî‘î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Nevevî, Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt. b.y: Müessesetü Kurtuba, 1412/1991.
• Oruçhan, Osman. “Ayakta Su İçmekle İlgili Hadisler Bağlamında Hadis Tasnif ve Yorumunda Yanlış Algılar ve Bunun Müslümanlar Üzerindeki Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme”. The Journal of Academic Social Science Studies 58 (2017), 251-270. https://doi.org/10.9761/JASSS7151.
• Sahnûn, Abdüsselâm b. Saîd. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 16 Cilt. b.y: Matbaatu’s-Sââde, 1324.
• Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1409/1989.
• Seyfüddîn el-Âmidî, Alî b. Muhammed el-İhkâm fî Usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Samî‘î, 1424/2003.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfakât. nşr. İbn Hasen âl-Süleyman. 6 Cilt. Huber: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. nşr. Muhammed Subhî b. Hasen Hallak. 16 Cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1427.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hâk min ‘ilmi’l-Usûl. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 1421/200.
• Şinkîtî, Abdullâh b. el-Hac. Neşru’l-bünûd ‘alâ merâki’s-suûd. 2 Cilt. b.y: y.y., ts.
• Tâceddîn es-Sübkî, Abdülvvehhâb b. Alî. Cem‘u’l-Cevâmi fî Usûli’l-fıkh. nşr. Abdülmün‘im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 12/2003.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Türcan, Galip. “Peygamberlerin İsmeti Meselesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11(2003/2), 91-123.
• Yılmaz, İbrahim. “İslâm Hukukunda Hz. Peygamber’in Fiillerinin Mubahlık (Hukukî Serbestlik) Bildirmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/1 (2021), 275-292. https://doi.org/10.18505/cuid.870089.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî Usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Hurgada: Dâru’s-Safve, 2. Basım, 1413/1992.