Türkçedeki Sıfat Tamlamalarının Örtük Önerme Yapısı Üzerine Mantıksal Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 2, 318 - 334, 22.10.2025

Caner Çiçekdağı

Öz

Bu çalışma, Türkçedeki niteleme sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarının mantıksal çözümlemesini, özellikle bu tamlamalarda gözlemlenen örtük ters önerme yapısı üzerinden incelemektedir. Türkçede bu sıfat tamlamaları, yüzeyde adın bir niteliğini belirten sözdizimsel bir birlik gibi görünse de, derin yapıda çoğu zaman önermesel bir terslik içerir. Örneğin “akıllı insan” ifadesi, “İnsan akıllıdır.” önermesinin kısaltılmış biçimidir. Bu çalışma, sıfat tamlamalarındaki bu ters önerme yapısını birinci derece mantığın diliyle çözümleyerek Türkçeye özgü mantıksal özellikleri görünür kılmayı amaçlamaktadır. Çalışmada öncelikle sıfat tamlamalarının en az iki ayrı yüklemden oluştuğu, bu yüklemlerin “ve” bağlacıyla (tümel evetleme eklemiyle) mantık dilinde doğru biçimde bağlanması gerektiği hatırlatılmıştır. Ardından belirsiz ve belirli özneler bağlam içi yorumlarıyla ele alınmıştır. Ters tikel önermeler başlığı altında, “vardır” ve “yoktur” yüklemlerinin tikel niceleyicilerle ve değillemeleriyle nasıl doğru temsil edileceği örneklenmiş, olası yanlış çeviri biçimleri tartışılmıştır. Eksik (tamamlanmamış) sıfat tamlamalarının, bağlamla ilişkisi içinde mantıksal formda açıkça gösterilmesi gereği vurgulanmıştır. Çalışmanın bütününde, sıfat tamlamalarının mantıksal temsiline ilişkin eklem, niceleyici ve yüklem-özne uyumunun hem kuramsal hem uygulamalı düzeyde neden kritik olduğu gösterilmiştir. Elde edilen sonuçlar, Türkçe gibi eklemeli ve bağlama bağımlı dillerde doğal dilden mantık diline geçişte temel ilkelerin daha iyi anlaşılmasına katkı sunmaktadır. Çalışma daha çok dilbilim alanındaki araştırmacılara yöneliktir ve mantıksal gösterim biçimlerini öğretici, sade ve tekrar edilebilir biçimde sunar. Böylece, dil yapısındaki ilişkilerin biçimsel mantık çerçevesinde nasıl temsil edilebileceğine dair pratik bir model önerilmektedir. Yöntem olarak tikel (∃) ve tümel (∀) niceleme biçimleri kullanılmış; örnekler, Türkçenin sözdizimsel yapısına uygun şekilde sembolleştirilmiştir. Sonuçta, niteleme sıfatlarıyla oluşan sıfat tamlamalarının yalnızca dilbilgisel bir birim değil, aynı zamanda önermesel anlam örgüsü taşıyan mantıksal yapılar olduğu gösterilmiştir. Bu bulguyla, Türkçedeki dil–mantık ilişkisinin daha net anlaşılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

sıfat tamlaması , ters önerme , Türkçe dil yapısı , doğal dil , mantık dili

A LOGICAL STUDY ON THE IMPLICIT PROPOSITIONAL STRUCTURE OF ADJECTIVE PHRASES IN TURKISH

Öz

This study investigates the logical analysis of adjective phrases formed with qualitative adjectives in Turkish, focusing particularly on the implicit inverse propositional structures observed in these constructions. Although these adjective phrases in Turkish superficially appear as syntactic units denoting a property of a noun, at a deeper level they often entail propositional inversions. For instance, the expression “akıllı insan” (“rational man”) is a condensed form of the proposition “İnsan akıllıdır.” (“Man is rational.”). This study aims to make the logic-specific characteristics of Turkish adjective phrases visible by analyzing these inverse propositional structures through the language of first-order logic. Initially, it is noted that adjective phrases consist of at least two distinct predicates, which should be correctly connected in logical language using the conjunction and (or the universal affirmation operator). Subsequently, the study addresses indefinite and definite subjects in relation to their context-dependent interpretations. Under the heading of inverse existential propositions, examples illustrate how the predicates “vardır” (“exists”) and “yoktur” (“does not exist”) can be correctly represented with existential quantifiers and their negations, while potential erroneous translation forms are discussed. It has been emphasized that incomplete adjective phrases should be explicitly represented in logical form in relation to their contextual relations. Throughout the study, it is demonstrated both theoretically and practically why the agreement among conjunctions, quantifiers, and predicate-subject relations is critical for the logical representation of adjective phrases. The results contribute to a better understanding of the fundamental principles involved in transitioning from natural language to logical language in agglutinative and context-dependent languages such as Turkish. The study is primarily intended for researchers in the field of linguistics and presents logical representation forms in an instructive, clear, and reproducible manner. In doing so, it proposes a practical model for representing the relations in linguistic structures within the framework of formal logic. Existential (∃) and universal (∀) quantifiers are employed as methodological tools, and examples are symbolized in accordance with Turkish syntactic structure. Ultimately, it is shown that adjective phrases formed with qualitative adjectives are not merely grammatical units but also logical structures carrying propositional meaning, thereby aiming to elucidate the relationship between language and logic in Turkish.

Anahtar Kelimeler

Adjective phrase , inverse proposition , Turkish syntax , natural language , logical language

Kaynakça

• Aristoteles (2002). Kategoriler (S. Babür, Çev., 2. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
• Arslan, A. (2007). İlkçağ Felsefe Tarihi 3 - Aristoteles. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Bar-Hillel, Y. (1960). The Present Status of Automatic Translation of Languages. Advances in Computers 1, 91-163. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://aclanthology.org/www.mt-archive.info/Bar-Hillel-1960.pdf
• Bolinger, D. (1967). Adjectives in English: Attribution and Predication. Lingua 18, 1–34. doi: https://doi.org/10.1016/0024-3841(67)90018-6
• Bybee, J., & Thompson, S. A. (2022). Interaction and Grammar: Predicative Adjective Constructions in English Conversation. Languages 7 (1): 2., 1-17. doi: https://doi.org/10.3390/languages7010002
• Delice, H. İ. (2012). Yapı Açısından Cümle Sorunu. Turkish Studies (7) 3, 871-876. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2953
• Dummett, M. (1973). FREGE: Philosophy of Language. London: Harper & Row Publishers.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Frege, G. (1960). Function and Concept. Peter Geach & Max Black (Ed.), Translations from the Philosophical Writings of Gottlob Frege ( 2. Baskı) içinde (ss. 21-41). Oxford: Basil Blackwell. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://archive.org/details/the-philosophical-writings-of-gottlob-frege/page/n3/mode/2up
• Geach, P. T. (1956). Good and Evil. Analysis (17) 2, 33-42. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://ifac.univ-nantes.fr/IMG/pdf/geach_good_and_evil.pdf
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin Derin Yapısı (C. Alyılmaz, O. Mert, Hz.). Ankara: Belen Yayıncılık.
• Genesereth, M. & Kao, E. (2012). Introduction to Logic. Stanford: Morgan & Claypool.
• Göğüş, B. (1969). Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekilleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Göknel, Y. (1976). Üretici Dönüşümlü Dil Bilgisi ve Türkçe Sözdizimi. Türk Dili Dergisi (33) 295, 263-270.
• Göksel, A. & Kerslake, C. (2011). Turkish, An Essential Grammar. New York: Routledge.
• Grünberg, T. (2017). Sembolik Mantık El Kitabı 1, Temel Mantık (2. Baskı). Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
• Hardegree, G. M. (1999). Symbolic Logic: A First Course (3. Baskı). New York: Mcgraw-Hill College.
• Hengirmen, M. (2006). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Huddleston, R. & Pullum, G. K. (2002). The Cambridge Grammar of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press.
• Hughes, G. E. & Cresswell, M. J. (1984). A Companion to Modal Logic. Methuen & Co. Ltd: London. Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. New York: Routledge.
• Kutlusoy, Z. (2003). Temel Sembolik Mantık. Ankara: ART Basın Yayın.
• Pustejovsky, J. (1991). The Generative Lexicon. Computational Linguistics (17) 4, 409–441. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://aclanthology.org/J91-4003.pdf
• Quine, W. V. (1981). Mathematical Logic. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Russell, B. (1908). Mathematical Logic as Based on the Theory of Types. American Journal of Mathematics (30) 3, 222-262. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://www.jstor.org/stable/2369948?seq=1
• Sezer, A. (1988). Yabancı Dil Öğretiminde Üretken Dönüşümü Dilbilgisinin Yeri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 3, 141-151. Erişim Tarihi: Temmuz 2025. URL: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/88423
• Smith, P. (2020). An Introduction to Formal Logic (2. Baskı). Cambridge: Cambridge University Press.
• Tarski, A. (1994). Introduction to Logic and to the Methodology of Deductive Sciences (4th ed., Olaf Helmer, Tr.). Oxford: Oxford University Press.
• Üstünova, K. (2010). Yüzey Yapı - Derin Yapı Kavramları Üzerine. Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 5 (4), 697-704. Erişim Tarihi: 2025. doi: 0.7827/TurkishStudies.1771.
• Yüksel, Y. (2017). Gelenekselden Moderne Mantıkta Önermeler ve Doğruluk Değerleri. İstanbul: ATİ Yayınları.