The Differences of Opinion Between Bahshamiyya and Huseyniyya Schools

Yıl 2020, Sayı: 16, 121 - 143, 18.03.2020

Mehmet Fatih Özerol

https://doi.org/10.5281/zenodo.3714213

Öz

        The school of Mu‘tazila together with Abu’l-Huzayl al-Allâf ensured its integrity around the “five principles”. Mu‘tazila later parted as Baghdad and Basra schools. Basrian Mu‘tazila started to be systemized by Abu Ali al-Jubbâî and Abu Hâshim al-Jubbâî. The systematization of the Basra school was completed especially by the works wrote by Qadî Abd al-Jabbâr. Basra school which was mostly systemized with the views of Abu Hashim, was called Bahshamiyya in the history of Kalam.
        Abu’l-Husayn al-Basrî who is a student of Qadî criticised the masters’ approaches, with the method he adopted as a consequence of his interest in philosophy. As a result of, Huseyniyya school emerged as a different formation from Bahshamiyya understanding. Methodologically, Huseyniyyas followed a different road from the Bahshamiyyas. Huseyniyyas’ new ideas based on the methodology they adopted created a fundamental doctrinal separation between two schools. In this work, the spesific differences of opinion between two schools were discussed.

Anahtar Kelimeler

Bahshamiyya, Husayniyya, Abu Ali al-Jubbâî, Abu Hâşhim al-Jubbâî, Abu’l -Husayn al-Basrî

Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları

Öz

        Mu‘tezile mezhebi, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf’ ile birlikte “beş ilke” etrafındaki bütünlüğünü sağlamıştır. Mu‘tezile daha sonraları Bağdat ve Basra ekolleri olarak ayrışmıştır. Basra ekolü, Ebû Ali el-Cübbâî ve Ebû Hâşim el-Cübbâî tarafından sistemleşmeye başlamıştır. Basra ekolünün sistematik hale gelmesi, özellikle Kâdî Abdülcebbâr’ın ortaya koyduğu eserlerle tamamlamıştır. Ağırlıklı olarak Ebû Hâşim’in görüşleriyle sistemleşen Basra ekolü, kelâm tarihinde Behşemiyye olarak anılmıştır.
        Kâdî’nin öğrencisi olan Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, felsefe ile ilgilenmesinin neticesi olarak benimsediği metot ile üstadlarının yaklaşımlarını eleştirmiştir. Bunun sonucunda Behşemî anlayıştan farklı bir oluşum olarak Hüseyniyye ekolü ortaya çıkmıştır. Hüseynîler, metodolojik açıdan Behşemîlerden farklı bir yol takip etmişlerdir. Hüseynîlerin benimsedikleri metodolojiye dayalı olarak ortaya koydukları yeni fikirler, iki ekol arasında temel doktrinel ayrılığı meydana getirmiştir. Bu çalışmada iki ekol arasındaki belli başlı görüş ayrılıklar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Behşemiyye, Hüseyniyye, Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî

Kaynakça

• Alper, Hülya. “Mâtürîdî’nin Mutezile Eleştirisi: Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda Mıdır?”, Kelam Araştırmaları Dergisi, c. 11, sy.1 (2013), 17-36.
• Aytepe, Mahsum. “Mu’tezile’nin Aslah Teorisi ve Basra Mu’tezile’sinin Aslah Anlayışının Tahlili”, Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, c. 5, Sayı 1 (2019), 85-104.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Beyrût: el-Mektebetü’l-asriyye, 1995.
• Bektaş, Kevser. Mutezile Kelâmında Keramet (yüksek lisans tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Biçer, Ramazan. “Şahhâm”, DİA, XXXVIII, 270.
• Cüşemî, Ebû Sa’d Muhsin b. Muhammed el-Hâkim. Şerhu’l-Uyûn (nşr. Fuad Seyyid, Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile içinde), Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye li’n-neşr, 1974.
• Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Ebü’l-Me‘âlî Abdülmelik. eş-Şâmil fî usûli’d-din (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr, Faysal Büdeyr Avn – Süheyr Muhammed Muhtâr), İskenderiye: Münşe‘âtü’l-Ma‘ârif, 1969.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn (nşr. Muhyiddin Abdülhamîd), I-II, Beyrût: el-Mektebetü’l-asriyye, 1990.
• Frank Richard MacDonough. “Al-Ma‘dûm wal-Mawjûd: The Non-Existent, the Existent, and the Possible in the Teaching of Abû Hâshim and his Follawers”, Mélanges İnstitut Dominicain d’Études Oritales (MIDEO), 14 (2000), 185-210.
• Frank, Richard MacDonough. “Ma‘dûm ve Mevcud: Ebû Hâşim ve Taraftarlarının Öğretisinde Yokluk, Mevcut ve Mümkün” (çv. Aydın Özdemir), Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i Klâsik ve Çağdaş Metinler Seçkisi I (der. Recep Alpyağıl), İstanbul: İz Yayıncılık, 2014, 737-756.
• Gimaret, Daniel. “Abu’l-Hosayn al-Basrî”, Encylopaedia Iranica, I, 1985, 322-324.
• Hımmâsî, Sedîdüddîn Mahmûd b. Ali el-Hasan. el-Munkız mine’t-taklîd, I-II, Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1412.
• Hillî, Muhakkık. Necmüddîn Ebû’l-Kâsım Cafer b. el-Hasan b. Said. el-Meslek fî usûli’d-dîn (nşr. Rıza Üstâdî), Meşhed: Mecma‘u’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1424 h. , 3. bs.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn (nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermont), Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institüte of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. el-Mu‘temed fî usuli’d-dîn (nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermott), London: Al-Hoda, 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-redd ale’l-felâsife (nşr. Hassan Ansari – Wilferd Madelung), Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Berlin: Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed. Kitâbü’l-mecmû‘ fi’l-muhît bi't-teklif I (Kâdî Abdülcebbâr'a izafetle nşr. J. J. Houben), Beyrut: el-Matba‘atü'l-Katûlikiyye, 1965.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘râz (nşr. Sami N. Lutf & Faysal B. Avn), Kahire, Dârü’s-Sakafe, 1975.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile (nşr. Susanna Diwald Wilzer), Beyrut: Imprimerie Catholique, 1961.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-emel fî şerhi’l-Milel ve’n-nihal (nşr. M. Cevâd Meşkûr), Beyrut: Dârü’l-fikr, 1979.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, DİA, X, 146-147.
• İlhan, Avni. “Aslah”, DİA, III, 495-496.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi't-tevhîd ve'l-adl, V, el-Fırâku gayrü’l-İslâmiyye (nşr. Mahmud M. el-Hudayrî), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-te’lif ve’t-terceme, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî, VIII, el-Mahlûk (nşr. Tevfîk et-Tavîl – Sâid Zâyid), Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’t-te’lif ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî, XI, et-Teklîf (nşr. M. Ali en-Neccâr & Abdülhalîm en-Neccâr), Kahire; ed-Dârü’lMısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî, XIII, el-Lutf (nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî), Matbaatü Dârü’l-kütübi’l-Mısrıyye, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî, XV, en-Nübüvvat ve’l-mu’cizat, (nşr. Mahmûd Muhammed Kasım), Kahire: Darü’l-Mısriyye, 1965.
• Kaya, Veysel. İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi, İstanbul: Otto Yayıncılık, 2015.
• Koca, Muhammed Ali. Müteahhirûn Dönemi Eş‘ariyye Kelâmında Ma‘dûmun Şeyiyyeti ve Mâhiyetlerin Yaratılmışlığı Problemi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi, Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Behşemiyye-İhşidiyye Çekişmesi: Kısa bir Tarihsel İnceleme”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, c. 18, s. 1, 285-298.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”, DİA, Ek 1, 616-617.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Son Dönem Mutezilesi’nde Aslah: Hüseyniyye Ekolünün Dünyevî Aslah Konusuna Yaklaşımı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, c. 39, sy. 2 (2018), 7-27.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Fenâ: Son Dönem Mutezilesinde Teklifin Sonlandırılması Üzerine Tartışmalar”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 18, sy. 1 (2009), 425-471.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mutezile Kelâmında Yeniden Yaratma (İ‘âde)”, Usûl: İslâmî Araştırmalar, c. 9, sy. 1 (2008), 7-40.
• Madelung, Wilferd. “Abû’l-Husayn al-Basrî’s Proof for the Existence of God”, Arabic Theology, Arabic Philosophy, from the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank (ed. James E. Montgomery), Leuven: Peeters, 2006, 273-280.
• Madelung, Wilferd. “Ebü’l-Hüseyin Basrî’nin Tanrı'nın Varlığıyla İlgili Delili” (çev. Veysel Kaya), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 19, sayı 1 (2010), 333-340.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ahmed b. Hüseyin b. Ebî Hâşim el-Hüseynî. Ta‘lik alâ şerhi’l-usûli’l-hamse (Şerhu’l-usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osmân) Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1965.
• Necrânî, Takiyyüddîn Muhtâr b. Muhammed. el-Kâmil fi’l-istiksâ belaganâ min kelâmi’l-kudemâ (nşr. Seyyid M. eş-Şâhid), Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1999.
• Neşşâr Ali Sâmî. Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire: Dârü’s-selâm, 1977.
• Ormsby Eric L.. İslam Düşüncesinde "İlahi Adalet" (Teodise) Sorunu: Gazali'nin “Mümkün Dünyaların En İyisi” İfadesi Üzerine Bir Tartışma (çev. Metin Özdemir), Ankara: Kitabiyat, 2001.
• Özerol, Mehmet Fatih. Mu‘tezile’de Tevhid, Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. er-Riyâzu’l-mûnika fî ârâi ehli’l-ilm (nşr. Es‘ad Cum‘a), Tunus: Merkezü’n-neşri’l-câmiî – Külliyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye bi’l-Kayrevân, 2004.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müte‘ahhirîn mine’l-‘ulemâ’ ve’l-hükemâ’ ve’l-mütekellimîn (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa’d), Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. İ‘tikâdâtü fıraki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn, nşr. Ali Sâmi en-Neşşâr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye, 1982.
• Şâhid, Muhammed. “Mukaddimetü’t-tahkîk”, Takiyüddîn en-Necrânî, (el-Kâmil fi’l-istiksâ fî-mâ beleğanâ min kelâmi’l-kudemâ içinde), Kâhire: Vizâretü’l-Evkâf, 1999.
• Schmidtke, Sabine. The Theology of al-‘Allame al-Hillî, Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1991.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-Nihâl (nşr. Muhammed Seyyid Kîlânî), I-II, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1975.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘man el-Harisî el-Ukberî. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhib ve’l-muhtârât (nşr. Mehdî Muhakkık), Tahran: Tehran University Press, 1993.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Watt, W. Montgomery. “Aslah”, The Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., I, 713.