Tefsirde Sünni-Şiî Polemik Kültürü Bağlamında Nehâvendî’nin Râzî’ye Yönelttiği Eleştiriler

Yıl 2023, Sayı: 22, 160 - 182, 18.03.2023

Nur Ahmet Kurban

https://doi.org/10.5281/zenodo.7748620

Öz

İslamî ilimlerde Şiî-Sünnî polemiklerinin geçmişi bu iki mezhebin ortaya çıkışıyla yaşıttır. Aradaki ilişkiler de çoğunlukla polemik kültürü üzerine kuruludur. Yalnız her ikisi Kur’ân ve Hz. Peygamberin sünnetinden hareketle varoluş mücadelesini sürdürürler. Aynı zamanda her ikisi de temel referanslarının Kur’ân ve sünnet olduğu iddiasındadırlar. Fakat üzerinde durdukları kavram ve baktıkları yönlerin farklı oluşu sebebiyle Kur’ân ve sünnetten elde ettikleri sonuçlar da faklı olmuştur. Bu farklılıklar bazen birbirlerini tekfire götürecek dereceye varmıştır. Ne var ki tarihsel süreç içerisinde Sünnî ulema daha insaflı ve daha kapsayıcı bir yol izlemiştir. Bu anlamda sahabe döneminde yaşanan olumsuzlukların üstünü kapatıp Kur’ân ve sünnetin temel ilkeleri üzerinde herkesin mutlu olabileceği bir geleceğin inşası Sünnî düşüncenin esas omurgasını oluşturur.
Söz konusu iki mezhebin kendi görüşlerine delil aradıkları en önemli kaynak şüphesiz Kur’ân-ı Kerim’dir. Bu mezhepler âyetlerin zahirinden kendilerine açıkça bir delil bulamayınca uygun gördükleri lafızların te’villeri ve âyetlerin nüzul sebeplerine başvurma yolunu tercih eder. Bu bağlamda tefsirler önemli bir kaynak işlevi görmektedir. Bu anlamda araştırmamız esnasında Sünnî çevreyi temsil eden Fahruddîn er-Râzî’nin (ö. 606/1210) Mefâtîhu’l-Ğayb adlı eserinin iki mezhep arasındaki tartışmalar konusunda önemli bir yere sahip olduğunu gördük. Bundan dolayı çağdaş dönem Şiî müfessirlerinden Nehâvendî Nefehâtur’r-Rahmân fî Tefsiri’l-Kur’ân adlı tefsirinde Râzî’nin görüşlerini reddetmek için özel bir gayret içerisine girmiştir. Nitekim Nehâvendî, Şianın temel omurgasını oluşturan Ahbârî ve Usûlî geleneğin temel özelliklerini birada barındıran bu eserde Râzî’ye yöneltilen eleştirilerin incelenip tüm boyutlarıyla ortaya koyulması bu çalışmanın esas konusunu oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Şia, Ehl-i Sünnet, Kur’ân, Tefsir, İmamet, Hilafet

Neḥāwandī's Criticisms of Al-Rāzī in the context of Sunnī-Shī‘ī Polemic Culture in Tafsīr

Öz

The history of Shiite-Sunnī polemics in Islamic sciences dates back to the early emergence of these two sects. The relations between them are mostly based on polemic culture. However, both of them maintain their struggle for existence based on the Qur'an and the Prophet's Sunnah. At the same time, both of them claim that their main references are the Qur’an and the Sunnah. However, due to the different concepts they emphasize and the different directions they look at, the results they have obtained with the methods of deducing judgments from the Qur'an and the Sunnah have been different. These differences sometimes went to the point of takfir of each other. However, in the course of the historical process, Sunnī scholars have followed a more merciful and inclusive path. In this sense, the construction of a future in which everyone can be happy on the basis of the basic principles of the Qur'an and the Sunnah by covering up the negativities experienced during the period of the Companions constitutes the main backbone of Sunnite thought.
The most important source from which these two sects seek evidence for their views is undoubtedly the Qur'an. When these sects could not find any clear evidence for their views from the literal meaning of the verses, they prefer to resort to the interpretation of the words they deem appropriate and the reasons for the revelation of the verses. In this context, tafsirs serve as an important source. In this sense, during our research, we have seen that Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s (d. 606/1210) Mafātīh al-Ghayb, which represents the Sunnī environment, has an important place in the debates between the two sects. Therefore, Nehāwandī, one of the contemporary Shiʿite mufassirs, made a special effort to reject al-Rāzī's views in his tafsīr Nefahāt al-Rahmān fī Tafsīr al-Qurʾān. Hence, the main subject of this study is to examine the criticisms directed against al-Rāzī in this work, which combines the main features of the Ahbārī and Usūlī traditions that constitute the main backbone of Shi'ism, and to reveal them in all their dimensions.

Anahtar Kelimeler

Shi‘a, Ahl al-Sunnah, Qur’an, Tafsir, Imamate, Caliphate

Kaynakça

• Aydemir, Selahattin. “Temel Naslar Çerçevesinde Tekfircilik”, Turkish Studies 12/20 (2017), 81.
• Beğâvî, Ebİ Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ûd. Mealimu’t-Tenzîl, thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cumu’a Damîriyye ve Süleyman Müslim el-Harş. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 1409/1988.
• en-Nisâbûrî, İbn Şâzân. el-İzâh, thk. Seyyid Celaleddîn el-Hüseynî el-Urmevî. Tahran, Menşûrât-ı Camiati Tahran, 1351/1932.
• Erman, Uğur. “Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Re’y Arasında Yaşanan Polemiklerin Cerh ve Ta’dîl İlmine, Dönemin Te’lîfâtına ve Sosyal/Beşerî İlişkilere Yansıması (Hicrî III. Asır), e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 2/18 (2017), 990-1010.
• Erul, Bünyamin. Sahâbe’nin Sünnet Anlayışı. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsir ve’l-Müfessirun. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, t.y.
• Fığılalı, Etehm Ruhi. “Ebu Talib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994. 10/237-238.
• İbn Haldun. Mukaddime, trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ. Tefsiru’l- Kur’ânni’l-Azîm, thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 1420/1997.
• Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y İhtilafları. İstanbul: Akademi Yayınları 2011.
• Kaşânî, Muhammed Muhsin eş-Şehîr bi’l-Feyzi. Tefsiru’s-Safî, Meşehd: Dâru’l-Murtezâ, t.y. Kâşifu’l-Ğitâ, Şeyh Muhammed el-Hüseyn Al-i. Aslu’ş-Şîa ve Usuluha, thk. Ala Al-i Cafer. London: Müessesetu el-İmam Ali, 1415/1993.
• Kefârî, Nasır b. Abdillah b. Ali. Usulu Mezhebi’ş-Şîa el-İmamiyye el-isnaaşeriyye. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 1415/1994.
• Kılıç, Muhammed. “Hukukî Görüş Ayrılıkları ve Hilafa Ri âyet İlkesi Konusunda Şâtıbî’nin Yaklaşımı”, Marife Dergisi 5/2, (Güz 2005), 55-73.
• Kuleynî, Muhammed b. Yakub. Usulu’l-Kâfî. Beyrut: Menşurâtu’l-Fecr, 1428/2007.
• Kutluay, Halil İbrahim. “كشف الغمة بتخريج حديث إختلاف أمتي رحمة”, Hadis Tetkikleri Dergisi II/1 (2004), 81-104. 104.
• Nehâvendî, Muhammed b. Abdirrahîm. Nefehâtu’r-Rahmân fî Tefsiri’l- Kur’ânn, thk. Kısmu’d-Dirâsâti’l-İslamyye. Kum: Muessesetu’l-Bi’se, 1428/2007.
• Özek, Ali. "İmamiye -İsnâaşeriye Şîası ve Tefsir Anlayışı", Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu. İstanbul: İslami İlimler Vakfı Yayınları, 1993.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet ve Şiâ Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Suyûtî, Celaluddîn. ed-Dürru’l-Mensûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1432/2011.
• Şeyh Sadûk. el-İ’tikâdât, thk. ‘Isâm Abdusseyyid. Kum: El-Mu’temeru’l-Alemî li-Elfiyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413/1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Münazara”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31/575 (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022), 31/574-576.
• Zehrânî, Nayif b. Sa’îd b. Cem’ân. İstidrakâtu’s-Selef fi’t-Tefsir fi’l-Kurûni’s-Selaseti’l-Ulâ. Daru İbnu’l-Cevzî, 1430/2009.
• Zerkeşî, Bedruddîn. el-İcâbetu li Îrâdi ma İstedrekethu Aişe ala es-Sahabe, thk. Rafet Fevzî Abdulmuttalib, Kahire: Mektebetu Hancı, 1421/2001.