Muvahhidler’in Mezhebî Kimliğinde Kelâmî Tezâhürler ve İbn Tûmert’in Bu Tezahürlerdeki Etkisi

Yıl 2024, Sayı: 25, 115 - 139, 20.09.2024

Fikri Göncü

Öz

Muvahhidler XII. ve XIII. yüzyıllarda Kuzey Afrika ve Endülüs’te yaşamış önemli bir gücün temsilcileridir. Nitekim Muvahhidler bölgede kendilerine has medeniyet inşa etmişler, siyasî, ekonomik, coğrafî ve askerî alanlarda çok önemli atılımlar gerçekleştirmişlerdir. Muvahhidler fıkhî olarak Malikî mezhebine ve îtikâdî olarak da Eş’arî mezhebine tâbi olmakla beraber yeni arayış ve açılımlarla geleneksel anlayış ve uygulamaların dışına çıkmışlardır. Bu makalede XII. ve XIII. Yüzyıllarda Kuzey Afrika ve Endülüs’te ortaya çıkan Muvahhidler Devleti’nin mezhebî kimliğinde ortaya çıkan kelâmî tezahürler konu edilecektir. Bununla birlikte Muvahhidler’in mezhebî kimliğinin oluşmasında önemli bir etkiye sahip olan Muhammed b. Tûmert’e (öl. 1130) ait inanç ve politika bağlamındaki düşünceler değerlendirmeye tabi tutulacaktır. Hüküm sürdüğü dönem itibariyle İslam Tarihi açısından en güçlü siyasî, askerî, ekonomik gücü ve dinî otoriteyi temsil eden Muvahhidler Devleti’nin mezhebî yapısı ülkemizde hak ettiği akademik ilgiyi görememiştir. Halbuki Muvahhidler miladî 1121-1269 yılları arasında Kuzey Afrika ve Endülüs’te yaşamış amelde Malikî ve son dönemlerinde Zahirî bir yapıya; itikatta ise Eş’arî bir yapıya sahip olan çok önemli bir devlettir. Bu devletin siyasi ve itikâdî mimarı durumunda olan Muhammed b. Tûmert hicrî 471 (1078) veya 474 (1081) yılında Fas’ın Antiatlas dağlarındaki Sûs şehrinde doğmuştur. Murabıtlar Devleti’nin Müşebbihe ve Mücessime Mezheplerinin itikâdî görüşlerine meylederek dinin tevhid ilkesini ihlal ettiğini öne süren İbn Tûmert, Berberî kabilelerin de desteğini alarak Murâbıtlar’ı ortadan kaldırmış yerine Muvahhidler Devleti’ni kurmuştur. Ancak onun kurduğu bu devlet de sadece bir buçuk asır kadar dünya sahnesinde kaldıktan sonra Mâlikî fakihlerin de desteğini alan Merîniler’in başlattığı karşı devrim hareketleri ile tarih sahnesinden silinmiştir. Bu makalede Muvahhidler’in tarih sahnesinden silinmesine neden olan siyasî, dînî ve mezhebî eğilimler ve bunların kelâmî tezahürler bu araştırmanın kapsamını oluşturacaktır. Araştırmanın kapsamı ile ilgili bilgi sunan bütün kaynaklar taranarak elde edilecek olan veriler birbirleri ile mukayese edilmek suretiyle tarafsız ve objektif bir metodoloji ile incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Hilafet, Muvahhidler, İbn Tumert

Theological Manifestations in the sectarian Identity of the Al Mohads and Ibn Tūmart's Influence

Öz

This article examines the theological manifestations within the sectarian identity of the Al-Mohads during the Muwahhidūn era of the 12th and 13th centuries. It explores the significant civilization created by Muslim Arabs in North Africa and Andalusia and the consequent political, economic, geographical, and military developments of the era. A focal point of this study is the examination of the political and religious ideologies of Muhammad Ibn Tūmart, a prominent Berber leader and mentor who exerted significant influence during this period. The Almohads, a formidable state in North Africa and Andalusia from 1121 to 1269, embraced the Maliki school of thought on Islamic law and Ash'arism on matters of faith. Ibn Tūmart, the political and religious architect of this state, was born in the Hijri year 471 (1078 or 1081) in the city of Sûs in the Anti-Atlas Mountains of Morocco. With the support of Berber tribes, Ibn Tūmart seized control of the Almoravid state, which he accused of deviating from the principles of Tawhid by adopting Muşabbiha and Mucassima beliefs, and subsequently founded the Almohad state. However, the Almohad state lasted for only one and a half centuries before its demise.

Anahtar Kelimeler

History of Sects, Caliphate, Al-Mohad

Kaynakça

• Adıgüzel, Adnan. “Muvahhidler Hareketinin Doğuşu”. Ekev Akademi Dergisi 16/51 (Bahar 2012), 115- 132.
• Adıgüzel, Adnan. “Muvahhidler Devletinin Tarihi Sürecinde Rota Değişimi”. Ekev Akademi Dergisi 17/55 (Nisan 2011), 1-20, https://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex- 1423877884.pdf.
• Adıgüzel, Adnan. Mağrib Medeniyetinin Zirvesi Muvahhidler Kuruluş Dönemi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Adıgüzel, Adnan, “Muvahhidi Halifesi Abdulmümin’in Yönetim Anlayışı”. e-Şarkıyyat İlmi Araştırmalar Dergisi 5 (Nisan 2011), 72-86, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/115966.
• Ali Kanber, İlyas. “Benî Gâniye Ailesinin Mağrib ve Endülüs’te Muvahhidler Devleti’ne Karşı Si̇yasî- Askerî Mücadelesi”. çev. Adnan Adıgüzel. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (Güz 2018), 317-346, https://isamveri.org/pdfdrg/D04055/2018_2/2018_2_ADIGUZELA.pdf.
• Aschbach, Joseph. Tarihu’l-Endelüs fi Ahdi’l-Murâbitîn ve’l-Muvahhidîn, (Geschichte Spaniens und Portugals zur Zeit der Herrschaft der Almorawiden und Almohaden). çev. Muhammed Abdullah İnan. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî Yayınları, 1996.
• Aytekin, Arif. “İbn Tûmert”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/425-427. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999., Bell, Elford. el-Firaku’l-İslamiyye fi Şimali’l-İfrikıyye mine’l-Fethi’l-Arabî Hatta’l-Yevm. çev. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1987.
• Beyzak, Ebu Bekir b. Ali es-Sanhacȋ. el-Mehdi İbn Tûmert Bidayetü Devleti’l-Muvahhidîn. Rabat: Dâru’l- Mansûr, 1971.
• Coşkun, Kasım. İbn Tûmert’in Kelâmî Görüşleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Eşbah, Yusuf. Tarîhu’l-Endelüs fi Ahdi’l-Murâbitîn ve’l-Muvahhidîn. 2 cilt. çev. Muhammed Abdullah İnan. Kahire: Mektebetü’l-Hancî Yayınları, 1996.
• Fierro, Maribel. “es-Siyase ed-Dîniyye li’l-Muvahhidin”. çev. Usâme Şâfıî es-Seyyid. el-Merci fi Tarihi İlmi’l-Kelam. ed. Sabine Schmidtke. 1/1129-1150. Beyrut: Merkezü Nemâi li’l-Buhusi ve’d-Dirâsât, 2018.
• Fîrûzâbâdî. el-Kamusu’l-Muhit. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1987.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. Fedaihu’l-Bâtıniyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Müessesetü Darü’l-Kitabi’s- Sekafiyye, 1964.
• Griffel, Frank. Gazzâlî’nin Felsefi Kelamı. çev. İbrahim. H. Üçer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• İbn Ma’tûk, H. Havle Zahiriyyeti’l-Muvahhidîn İsti’nâfü Bahs ve Fethu Nikaş. M’sila Üniversitesi, Beşerî ve Sosyal İlimler Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 1440/2019.
• İbnü’l-Ahmer, İsmâîl. Buyûtât Fâs el-Kübrâ. Rabât: Dâru’l-Mansûr, 1972.
• İbn Haldun, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. el-İber ve Divanü’l-Mübtedei ve’l-Haber. ed. Halil Şehhade, Beyrut: Daru’l-Fikr Yayınları, 2001.
• İbn Hallikan, Ebû’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekir. Vefeyâtü’l-A’yan ve Enbâü İbni’z-Zeman. thk. İhsan Abbas. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sadir, 1977.
• İbn Hatîb es-Selmânî. Rakmü’l-Hülel fi Nuzumi’d-Düvel. Tunus: Hatıratı Tunus el-Mahmiyye, 1316.
• İbnü’l-İzârî, Ebû’l-Abbas Muhammed b. Ahmed. el-Beyanü’l-Muğrib fi İhtisari Mülüki’l-Endülüs ve’l- Mağrib. thk. Beşşar Avvad Maruf ve Mahmed Beşşar Avvad. Tunus: Daru’l-Garbi’l-İslami, 2013.
• İbnü’l-Kattan, Ebu Muhammed Hasen b. Ali b. Muammed b. Abdulmelik el-Kitâmȋ el-Merrakûşȋ. Nazmü’l-Cümân li-tertîbi mâ selefe min Ahbâri’z-Zaman. thk. Mahmud Ali Mekkî. Rabat: Daru’l- Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1990.
• İbn Sâhibussalat, Abdulmelik b. Muhammed. Tarih el-Mennu bi’l-İmâmeti ale’l-Mustad’afîn bi-en Caalehumullahu Eimmeten ve Caalehumu’l-Vârisîn. thk. Abdulhâdi Tâzî. Bağdat: Daru’l-Ğarbi’lİslâmî, 3. Basım, 1987.
• İbn Tûmert, Muhammed Mehdi. Eazzu Ma Yutlab. thk. Ammar Tâlibî. Cezayir: Cezayir Kültür Bakanlığı Yayınları, 2007.
• İbn Tûmert, Muhammed Mehdi. Muvatta el-İmami’l-Mehdi. Cezayir: Vilayetü Umûmi’l-Fıtri’l-Cezâirî Yayınları, 1322/1905.
• İlyas Ali Kanber. “Benî Ganiye Ailesinin Mağrib ve Endülüs’te Muvahhidler Devleti̇’ne Karşı Si̇yasî- Askerî Mücadelesi”. çev. Adnan Adıgüzel. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (Güz 2018). 317-346. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/723858.
• İnan, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslam fi’l-Endülüs Asru’s- Salis Asru’l-Murâbıtîn ve Muvahhidîn fi’l- Mağrib ve’l-Endülüs. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancȋ Yayınları, 1417/1997.
• İşler, Emrullah, vd. Türkçe Arapça Kapsamlı Sözlük. Ankara: Fecir Yayınları, 2010.
• Laoust, Henri. İslam’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. Ethem Ruhi Fığlalı vd. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Mağzâvî, Mustafa. et-Tehavvulâti’l-Mezhebiyye fi’l-Mağribi’l-İslâmî ve’l-Endülüs Hilâle’l-Asri’l-Muvahhdiyyi (6. H.-8. H. / 11.-13. M.). Bozeriah (Cezayir): Bozeriah Öğretmen Yüksek Akademisi, 1432/2012.
• Merrâkûşî, Abdülvâhid. el-Mucib fi Telhisi Ahbari’l-Mağrib. thk. Muhammed Said el-Ureyyan vd. Kahire: Mektebetü’l-İstikame, 1368/1949.
• Mübarekfûrî, Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahim. Tuhfetü’l-Ahvezî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr Yayınları, 2011.
• Saddîkî, Abdulcebbar. Sukutu’d-Devleti’l-Muvahhidiyye Dirasetün Tahliliyyetün fi’l-Esbâb ve’t-Tedâiyât. Tilimsan: Ebu Bekir bi’lKâyid Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1434/2013.
• Salih, Subhȋ. Mebahis fi Ulûmu’l-Kurʾân. Beyrut: Daru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1977.
• Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed. Devletü’l-Muvahhidîn, Safahat mine’t-Tarihi’l-İslâmî. 5 Cilt. Amman: Daru’l-Beyarık, 1998.
• Selâvî, Ahmed b. Halid. Kitabü’l-İstiksa li-Ahbari Düveli’l-Mağribi’l-Aksa. thk. Cafer en-Nasırî vd. 10 Cilt. Darulbeyda: Daru’l-Kitâb, 1954.
• Sercanî, Râğıb. Kıssatü Endülüs mine’l-Fethi Hatta’s-Sukût. Kahire: Müesseset-i İkra Yayınları, 2010.
• Schmidtke, Sabine (ed.). el-Mercıi fi Tarihi İlmi’l-Kelam. çev. Usâme Şâfıî es-Seyyid. Beyrut: Merkezi Nemâi li’l-Buhusi ve’d-Dirâsât Yayınları, 2018.
• Sübkî, Ebû Nasır Taceddîn Abdulvehhab b. Ali b. Abdulkafȋ. Tabakâtu’ş-Şafiîyyeti’l-Kübrâ. 7 Cilt. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv - Mahmut Muhammed et-Tenâhî. Kahire: Dâru’l-İhyai Kütübü’lİslamiyye, 1918.
• Uçar, İlyas. “Bir Berberî Hanedânlık Muvahhidler (1147-1229)”. Kalemname Kırıkkale Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4/7 (07 Ocak -Temmuz 2019), 49-64.
• Özdemir, Mehmet. “Yusuf b. Abdulmü’min”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/5-7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Yaltkaya, Mehmet Şerafeddin. “İbn Tûmert”. Dâru’l-Funûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası (DFİF) 10 (9 Teşrinilevvel 1928), 46-46.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “İbn Tûmert’in Mezhebî Kimliği”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi (CUİD) 21/3 (Aralık 2017), 2069-2101