Duraklama ve Gerileme Dönemi Osmanlı Siyasetnamelerinde Devletin Hazinesine İlişkin Tespitler

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 83 - 99, 28.03.2023

Rıdvan Engin

https://doi.org/10.53306/klujfeas.1235533

Öz

Siyasetnameler, eski çağlardan beri devlet yönetiminde meydana gelen bozulmalara ve yozlaşmalara yakından tanıklık eden dönemin aydınları tarafından hükümdarlara ve devlet adamlarına arz edilen nasihat niteliğindeki eserlerdir. Bu perspektiften ele alındığında bu türdeki eserlerin yazıldığı dönemin iktisadi, mali, siyasi ve toplumsal yapısını yansıttığı söylenebilir.
Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin duraklama ve gerileme döneminde yazılan bazı siyasetname örnekleri incelenmiştir. Bu çerçevede devlet hazinesinin mevcut durumuna ilişkin yazarların tespitleri ortaya konmuştur. Genel olarak değerlendirildiğinde siyasetname örneklerinde devlet hazinesine ilişkin en çok üzerinde durulan meselenin devletin gelir ve giderleri arasındaki dengesizlik olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra vergi toplamakla görevlendirilen tahsildarların halka kötü davranması, vergi muafiyeti nedeniyle hazine gelirlerinin azalması, maaşlı asker sayısının fazlalığı nedeniyle devlet harcamalarının artması, geçmişte alınan borçların ödenememesi, devlet yönetiminde rüşvetin yaygın olması da ele alınan diğer meseleler arasında yer almaktadır. Ayrıca devlet hazinesinden sorumlu defterdarların adil, dürüst, bilgili, tecrübeli ve dindar kimseler olması gerektiği sıkça vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, siyasetname, hazine, maliye tarihi, vergi

Detections Regarding the State Treasury in the Ottoman Siyasetnames of the Period of Stagnation and Regression

Öz

Since ancient times, siyasetnames are books of advice offered to rulers and statesmen by the intellectuals of the period, who have witnessed the deterioration and corruption in the state administration. From this perspective, it can be said that such works reflect the economic, fiscal, political and social structure of the period in which they were written.
In this study, some examples of siyasetname were examined which written during the stagnation and regression period of the Ottoman Empire. In this context, the determinations of the authors regarding the current situation of the state treasury has been revealed. When evaluated in general, it is seen that the most emphasized issue regarding the state treasury in the examples of the siyasetname is the imbalance between the government expenditures and revenues. In addition, the mistreatment of the public by the tax collectors, the decrease in the treasury revenues due to tax exemption, the increase in government expenditures due to the excess number of salaried soldiers, the inability to pay the debts received in the past, and the prevalence of bribery in the state administration are among the other issues discussed. In addition, it is frequently emphasized that the head of the fiscal department responsible for the state treasury should be fair, honest, knowledgeable, experienced and religious people.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, siyasetname, treasury, fiscal history, tax

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2004). “Siyasetnâmeler’in Klasik Kaynakları”. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (2): 1-22.
• Adalıoğlu, H. H. (2009). “Siyâsetname”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, 304-306.
• Akün, Ö. F. (2002). Koçi Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, 143-148.
• Âli, G. M. (2015). Nushatü’s-Selâtîn. haz. Faris Çerçi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Arslan, M. (1989). “Eski İran Devlet Geleneği ve Siyasetnameler”. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3 (1), 231-262.
• Canatan, K. (2014). İslam Siyaset Düşüncesi ve Siyasetname Geleneği. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Çakır, C. (2012). Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Küre Yayınları.
• Çelebi, K. (2020), Siyaset Nazariyesi Düstûru’l-amel li Islâhi’l-halel, Karşılaştırmalı Özgün Metin, Haz. Ensar Köse, Gözden Geçirilmiş 2. Baskı. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Danışman, Z. (1993). Koçi Bey Risalesi. Türk Kültürü Kaynak Eserleri Dizisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gökyay, O. (1957). “Kâtib Çelebi-Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri”. Tarih Dergisi, 8 (11-12), 135-150.
• Kafesoğlu, İ. (1955). “Büyük Selçuklu Veziri Nizamü’l-Mülk’ün Eseri, Siyasetname ve Türkçe Tercümesi”. Türkiyat Mecmuası, 12, 231-256.
• Kütükoğlu, B. (1989). "Âlî Mustafa Efendi". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2, 414-421.
• Levend, A. S. (1962). “Siyaset-nameler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 167-194.
• Özcan, A. (1994). “Defterdar Sarı Mehmet Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 19, 98-100.
• Sayâr, N. S. (1977). Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları. İstanbul: İstanbul İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları. No: 288/513.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkçe Sözlük. 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyâset-Nâmeleri. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Uğural, H. R. (2000). Defterdar Sarı Mehmet Paşa Devlet Adamlarına Öğütler. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara: Yeni Umut Matbaacılık.
• Yılmaz, C. (2003). “Osmanlı Siyaset Düşüncesi Kaynakları ile İlgili Yeni Bir Kavramsallaştırma: Islahatnâmeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (3), 299-308.
• Yılmaz, C. (2009). “Siyâsetname-Osmanlı Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, 306-308. https://www.luggat.com/ (Erişim tarihi: 14.11.2022)