19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Toplulukların Yaşadığı Dönüşüm ve Devletle İlişkileri

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 1 - 27, 31.03.2024

Çağdaş Görücü

https://doi.org/10.53306/klujfeas.1385463

Öz

19. yüzyılda özellikle sanayi ve ulaşımda yaşanan devrimler, uluslararası ticaretin hacminde büyük artışlara neden olmuştur. Bu süreç Osmanlı topraklarındaki zanaatkârları oldukça olumsuz etkilerken, Avrupa ile yapılan ticaretle ilgili kesimlere büyük imkânlar yaratmıştır. Bu çerçevede özellikle Rum ve Ermeni topluluklar içerisinde bu tür bağlantıları olan tüccarların zenginliği artmıştır. Bu durum gayrimüslim toplulukların içyapısında da değişikliklere yol açmıştır. Tüccar zümresinin başını çektiği toplumsal gruplar giderek hem kendi toplulukları içerisinde kilisenin yönetimine karşı güçlerini artırmak için çaba sarf ederken hem de ayrılıkçı milliyetçi hareketlerin toplumsal temelini meydana getirmiştir. Bu gelişmelerin bir diğer önemli sonucu da dinî kurumların denetimi dışında yeni okulların kurulması olmuştur. Bu dönemde Osmanlı yönetici zümresi ise toprak kayıplarının artmasını engellemek amacıyla bir yandan gayrimüslim topluluklar içerisindeki reform taleplerini desteklerken, diğer yandan bu topluluklara uluslar yerine Osmanlı idaresinde esas itibariyle din temelli bir ayrımı ifade eden milletler olarak davranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gayrimüslim Topluluklar, Millet Sistemi, Osmanlı İdaresi, Eğitim, Ulusçuluk

Transformation of Non-Muslim Communities in the Ottoman Empire in the 19th Century and Their Relations with the State

Öz

In the 19th century, especially revolutions in industry and transportation caused huge increases in the volume of international trade. While this process negatively affected craftsmen in Ottoman lands, it created great opportunities for trade-related sections with Europe. Within this framework, it has increased the wealth of merchants with such connections, especially among the Greek and Armenian communities. This situation also caused changes in the internal structure of non-Muslim communities. The social groups led by the merchant coterie gradually made efforts to increase their power against the administration of the church within their own communities and formed the social foundation of separatist nationalist movements. Another important result of these developments was the establishment of new schools beyond the control of religious institutions. During this period, the Ottoman ruling class supported the reform demands within the non-Muslim communities on the one hand and on the other, treated these communities as millets which essentially expressed a religion-based distinction in the Ottoman administration, instead of nations, in order to prevent from increasing the territory losses.

Anahtar Kelimeler

Non-Muslim Communities, Millet System, Education, Ottoman Administration, Nationalism

Kaynakça

• Adanır, F. (2000). Religious Communities and Ethnic Groups under Imperial Sway: Ottoman and Habsburg Lands in Comparison. D. Hoerder, C. Harzig & A. Shubert (Ed.), The Historical Practice of Diversity: Transcultural Interactions from the Early Modern Mediterranean to Postcolonial World (p. 54-86). New York: Berghahn Books.
• Artan, T. (1995). Fener. TDV İslâm Ansiklopedisi, (12. cilt, s. 341-342). İstanbul: TDV.
• Aydın, M. A. (2003). Osmanlı Devleti’nde Mahkeme. TDV İslâm Ansiklopedisi, (27. cilt, s. 341-344). İstanbul: TDV.
• Benlisoy, F. & Benlisoy, S. (2009). Millet-i Rum’dan Helen Ulusuna (1856-1922). T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (s. 367-376). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bozkurt, G. (1989). Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çiftçi, C. (2010). Bâb-ı Âlî’nin Avrupa’ya Çevrilmiş İki Gözü: Eflak ve Boğdan’da Fenerli Voyvodalar (1711-1821). Uluslararası İlişkiler, 7 (26), 27-48.
• Dadyan, S. (2016). Ermeni Cemaatinin üç asırlık liderleri Amiralar ve Hasköy”, F. M. Emecen, A. Akyıldız & E. S. Gürkan (Ed) Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu- 4, 20 Mayıs- 22 Mayıs 2016 (s. 259-275). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi.
• Davison, R. (1977). Nationalism as an Ottoman Problem and the Ottoman Response. W.W Haddad & W. Ochsenwald (Ed.), Nationalism in a non-national state (p. 25-55). Columbia: Ohio State University.
• Devlet, N. (1985). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Doğan, H. (2003). Osmanlı Devleti’nde Hahambaşılık Müessesesi. İstanbul: Gözlem.
• Eryılmaz, B. (1992). Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi. İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
• Göçek, F. M. (2002). The Decline of the Ottoman Empire and the Emergence of Greek, Armenian, Turkish and Arab Nationalisms. F. M. Göçek (Ed.), Social Constructions of Nationalism in the Middle East (s. 15-83). Albany: New York Press.
• Görücü, Ç. (2009). Zeki Velidi Togan: Milliyetçilik ve Tarih Yazımı. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı Siyaset Bilimi Bilim Dalı, Ankara.
• Hobsbawm, E. (2005). Devrim Çağı: 1789-1848. Ankara: Dost Kitabevi.
• İbrahim, A. (2022). Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Şeriyye Mahkemeleri. Kırıkkale Hukuk Mecmuası, 2 (2), 577-601.
• İnalcık, H. (1993). Cizye. TDV İslâm Ansiklopedisi, (8. cilt, s. 45-48). İstanbul: TDV.
• İnalcık, H. (2005). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet. İstanbul: Eren Yayıncılık
• İnalcık, H. (2016). Osmanlı Tarihinde İslam ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Issawi, C. (1982). The Transformation of the Economic Position of the Millets in 19th Century. B. Braude & B. Lewis (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire (volume 1, p. 261-285). New York: Holmes and Meier.
• Kafadar, C. (2009). Osmanlı Siyasal Düşüncesinin Kaynakları Üzerine Gözlemler. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (s. 23-28). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kayapınar, A. (2013). Voynuk. TDV İslâm Ansiklopedisi (43. cilt, s. 126-127). İstanbul: TDV.
• Kechriotis V. (2014). Requiem for the Empire: “Elective Affinities” Between theBalkan States and the Ottoman Empire in the Long 19th Century. Sabine Rutar (Ed.), Beyond the Balkans. Towards an Inclusive History of Southeastern Europe (Studies on South East Europe, vol. 10) (p. 97-121). Vienna: LIT Verlag.
• Kenanoğlu, M. (2004). Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Koyuncu, A. (2014). Osmanlı Devleti'nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 12 (16), 35-87.
• Küçük, C. (1985). Osmanlılar’da ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (4. cilt, s. 1007-1024). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Macar, E. (2003). İstanbul Rum Patrikhanesi. İstanbul: İletişim.
• Mantran, R. (1982). Foreign Merchants and the Minorities in Istanbul during the 16th and 17th Centuries. B. Braude & B. Lewis (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire (volume 1, p. 127-137). New York: Holmes and Meier.
• Ortaylı, İ. (1985a). Batılılaşma Sorunu. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1. cilt, (s. 134-138). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1985b). Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (4. cilt, s. 996-1001). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1985c). Balkanlar’da Milliyetçilik. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (4. cilt, s. 1026-1031). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1985d). Tanzimat. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (6. cilt, s. 1545-1547). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1999). Osmanlı Kimliği. Cogito, 19, 77-85.
• Özdoğan, G. G. (1993). Türk Ulusçuluğu ve Türki Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel bir Yaklaşım. Toplum ve Bilim, 62, 57-77.
• Pamuk, Ş. (2017). Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Rodrigue, A. (1996). Difference and Tolerance in the Ottoman Empire. Interview by N. Reynolds, Stanford Electronic Humanities Review, 5 (1).
• Shaw, S. (1985). Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlıklar Sorunu. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (4. cilt, s. 1002-1006). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Somel, S. A. (2005). Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi. F. Aral (Ed.). İmparatorluğun Son Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları Sempozyumu, 24-25 Eylül 2005 (s. 1-13). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Soykan, T. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler. İstanbul: Ütopya.
• Tekeli, İ. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e eğitim sistemindeki değişmeler. Murat Belge (Ed.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (2. cilt, s. 456-475). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tunçay, M. (2009). Cumhuriyet Öncesinde Sosyalist Düşünce. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (s. 296-306). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özcan, A. (2003). Martalos. TDV İslâm Ansiklopedisi, (28. cilt, s. 64-66). İstanbul: TDV.
• Özdoğan, G. G. & Kılıçdağı, O. (2012). Türkiye Ermenilerini Duymak: Sorunlar, Talepler ve Çözüm Önerileri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yumul, A. & Bali, R. N. (2009). Ermeni ve Yahudi Cemaatlerinde siyasal düşünceler. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (s. 362-366). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yumul, A. (1999-2000). Osmanlı’nın İlk Anayasası. Toplum ve Bilim, Kış 83, 338-351.