Yeni Uygur Türkçesinde Bağdaşıklık Ögeleri: Süt Reñlik Köñlek “Beyaz Elbise” Örneği

Yıl 2023, , 893 - 907, 31.12.2023

Neşe Erenoğlu

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1395098

Öz

Bağdaşıklık, metindeki anlam ilişkilerini düzenleyen, metnin bölümlerini bir arada tutmayı sağlayan unsurdur. Bir ögenin anlamlandırılmasını diğer ögeye bağlayarak birbirleri arasındaki ilişkiyi sağlar. Dil birlikleri arasında ilişkinin olması ve anlamsal bağların kurulması yoluyla metin bütünüyle algılanabilir hâle gelmektedir.
Bu çalışmada Casaret Cappar’ın Süt Reñlik Köñlek “Beyaz Elbise” adlı hikâyesindeki bağdaşıklık ögeleri üzerinde durulmuştur. Bağdaşıklığın dilbilimsel çalışmalarda ele alınmış olmasına karşın Yeni Uygur Türkçesinde şimdiye dek incelenmemiş olması bizi bu çalışmaya sevk etmiştir. Çalışmamızda, bağdaşıklık ögeleri öncelikle gönderimsel bağdaşıklık ögeleri ve biçimsel-sözlüksel bağdaşıklık ögeleri olmak üzere iki ana başlığa, gönderimsel bağdaşıklık ögeleri ise öncül-bağımsız bağdaşıklık ögeleri ve ardıl-bağımlı bağdaşıklık ögeleri olmak üzere alt başlıklara ayrılmıştır. Kişi adılları, dönüşlülük adılı, gösterme sıfatları, gösterme adılları öncül-bağımsız bağdaşıklık ögeleri; belirtme durumu eki, iyelik ekleri, kişi ekleri ardıl-bağımlı bağdaşıklık ögeleri; bağlama edatları, değiştirim (birsi, şundaḳ/undaḳ), sözcük ilişkileri ve sözlüksel bağdaşıklık, eksilti (yüklem eksiltisi, özne eksiltisi, nesne eksiltisi, dolaylı tümleç eksiltisi, zarf tümleci eksiltisi, tamlayan eksiltisi), zaman-görünüş-kip ise biçimsel-sözlüksel bağdaşıklık ögeleri altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yeni Uygur Türkçesi, bağdaşıklık, metindilbilim, Süt Reñlik Köñlek, Casaret Cappar.

Components in the New Uygur Turkish: Example of Süt Reñlik Köñlek “White Dress”

Öz

Cohesion is an element that regulates the meaning relationships in a text and keeps the parts of the text together. It provides the relationship between elements by linking the interpretation of one element to another. By having a relationship between linguistic units and establishing semantic connections, the text can be perceived as a whole.
In this study, the elements of cohesion in Casaret Cappar’s story named Süt Reñlik Köñlek “White Dress” are emphasized. Although cohesion has been discussed in linguistic studies, the fact that it has not been examined in New Uyghur Turkish until now has led us to this study. In our study, coherence items were divided into two main headings, primarily referential coherence items and formal-lexical coherence items, while referential coherence items were divided into subheadings as premise-independent coherence items and successor-dependent coherence items. Personal pronouns, reflexive pronouns, demonstrative adjectives, demonstrative pronouns premise-independent cohesion elements; indicative suffixes, possessive suffixes, person suffixes, subordinate cohesion elements; connecting prepositions, substitution (birsi, şundaḳ/undaḳ), lexical coherence, ellipsis (predicate ellipsis, subject ellipsis, object ellipsis, indirect object ellipsis, adverb ellipsis, determinant ellipsis), tense-aspect-mode were examined under the elements of formal-lexical coherence.

Anahtar Kelimeler

New Uyghur Turkish, cohesion, textlinguistics, Süt Reñlik Köñlek, Casaret Cappar.

Kaynakça

• Abdulvahit Kaşgarlı, R. (haz.) (2016). Çağdaş Uygur Hikâyelerinden Seçmeler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Abdulvahit Kaşgarlı, R. (haz.) (2017). Çağdaş Uygur Edebiyatı Tarihi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Akalın, M. (1983). Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve Dil Lengüistik Yapılıkçılık. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Balyemez, S. (2010). Bağdaşıklık ve Dede Korkut Hikâyeleri’nde Bağdaşıklık Görünümleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(4), 133-173.
• Büyükkantarcıoğlu, N. (2006).Toplumsal Gerçeklik ve Dil. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Canlı, S. (2010). İlköğretim Öğrencilerinin Yazılı Anlatım Ürünlerinde Bağdaşıklık Sorunları. Prof. Dr. Cahit Kavcar Türkçe Eğitimi Çalıştayı (Bildiri, Anı, Görüş ve İzlenimler). 13-15 Mayıs 2010, 292-302.
• Günay, V. D. (2003). Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Halliday, M. A. K. and Hasan, R. (1976). Cohesion in English. Hong Kong: Longman Group Limited.
• Hirik, S. (2020). Türkçede Bağdaşıklık ve Bağdaşıklık Unsurları: Kürk Mantolu Madonna İncelemesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 10(1), 221-238.
• Karabağ, S. ve İşsever, S. (1995). Edinim Sürecinde Bağdaşıklık. IX. Dilbilim Kurultayı, 25-27 Mayıs 1992, 221-235.
• Karatay, H. (2010). Bağdaşıklık Araçlarını Kullanma Düzeyi ile Tutarlı Metin Yazma Arasındaki İlişki. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(13), 373-385.
• Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinozor Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Külebi, O. (1990). Türkçede Eksilti Tümceleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7(1-2), 117-137.
• Lenz, E. A. (2010). Hypertext Transformation Language. Linguistic Modeling of Information and Markup Languages Contributions to Language Technology. Springer, 185-202.
• Onursal, İ. (2003). Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık. Günümüz Dilbilim Çalışmaları (haz. Ayşe Kıran, Ece Korkut ve Suna Ağıldere), İstanbul: Multilingual Yayınları, 121-132.
• Otan, D. and Otan, O. (2014). The Role of Lexical Cohesion to Obtain Textual Coherence. International Journal of Language Academy, 2(1), 41-54.
• Ögeyik, M. C. (2008). Metinlerarasılık ve Yazın Eğitimi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Özkan, B. (2004). Metindilbilimi, Metindilbilimsel Bağdaşıklık ve Haldun Taner’in “Onikiye Bir Var” Adlı Öyküsünde Metindilbilimsel Bağdaşıklık Görünümleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1), 167-184.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Sapir, E. (1999). Dil. Yirminci Yüzyıl Dilbilimi (çev. Ömer Demircan), İstanbul: Multilingual Yayınları, 53-56.
• Subaşı Uzun, L. (1995). Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Thompson, S. and Thompson, G. (2001). Patterns of Cohesion in Spoken Text. Patterns of Text (in Honour of Michael Hoey). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 55-82.
• Uzun, N. E. (1990). Atasözlerinin Kısalığı ya da Dilbilimsel Eksilti Sorunu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 33, 141-150.
• Üstünova, K. (2002). Dil Yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Vardar, B. (2001). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (ed. Ahmet B. Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, 355-428.