The Symbolism of Salt in Turkic and Slavic Folk Beliefs

Yıl 2022, Sayı: 7, 1 - 19, 30.04.2022

Mariia Eren

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1062027

Öz

Since ancient times, salt, being a very important and valuable substance, has been used as a purification, protection and auxiliary tool. Salt was widely used in sacrificial ceremonies in the pagan period of the Slavs. Salt was sprinkled on the animals to be offered as sacrifices to hurt the pagan gods. In Turkish (Turkic) culture, on the other hand, it is seen that salt is used among shamans and those who make and shed offerings for different spirits (iye). Despite the different historical processes and accepted religions, there are many similarities in terms of the mythical understanding of the Turkic and Slavic peoples. It is possible to say that salt is widely used in birth, marriage, hospitality traditions and magical rituals related to animal husbandry, meteorology and love in both Turks and Slavs. In order to avoid the evil eye, people should have a pinch of salt with them, especially puerperant women, pregnant women, babies, travelers and hunters. Apart from this, there is no doubt that the combination of two valuable elements, bread and salt, forms the basis of various rituals and traditions in both cultures. Salt-bread is a verbal complex as well as an objective complex. The expression known as the right to salt and bread in Turkish culture emphasizes the importance and value of these two elements. In Slavic culture, the expression "хлеб-соль" (bread-salt) generally means food, and it is one of the most important symbols of hospitality. In addition, the concept of "etymological magic" (этимологическая магия), which was not used before in Turkish (Turkic) folklore, will be mentioned in the study. The concept of salt will be discussed in terms of its use, place and functions in various rituals and practices known among the Turkic and Slavic peoples.

Anahtar Kelimeler

Salt, Turkish, Slavic, ritual.

Türk ve Slav Halk İnanışlarında Tuz Simgeciliği

Öz

Eski yıllardan beri tuz, çok önemli ve değerli bir madde olmakla birlikte arındırma, koruma ve yardımcı bir araç olarak kullanılmaktadır. Slavlarda pagan döneminde tuz, kurban merasimlerinde yaygın bir şekilde yer almaktaydı. Pagan tanrılarının gözüne girmek için kurban olarak sunulacak hayvanlar üzerine tuz atılırdı. Türk kültüründe ise tuzun, şamanlar ve farklı iyelere yönelik saçı yapıp saçanlar arasında kullanıldığı görülmektedir. Farklı tarihi süreçlere, kabul edilmiş dinlere rağmen Türk ile Slav halklarının mitik anlayışları açısından büyük sayıda benzerlikler mevcuttur. Hem Türk hem Slavlarda tuzun doğum, evlenme, misafir ağırlama geleneklerinde ve hayvancılıkla, hava, aşk ile ilişkin büyüsel ritüellerde yaygın bir şekilde kullanıldığını söylemek mümkündür. Nazar değmesin diye özellikle lohusalar, hamile kadınlar, bebekler, yolcu ve avcıların bir çimdik tuzu yanında bulundurmaları gerekirdi. Bunun dışında iki kültürde ekmek ile tuz olmak üzere iki değerli unsurun birleşmesi çeşitli ritüel ve geleneklerin temelini oluşturmaktadır. Tuz-ekmek sözel kompleks olduğu gibi, nesnel kompleks olarak da yer almaktadır. Türk kültüründe tuz-ekmek hakkı şeklinde bilinen ifade bahsi geçen bu iki unsurun önemini ve değerini vurgulamaktadır. Slav kültüründe de “хлеб-соль”(ekmek-tuz) ifadesi genel olarak yemek anlamına gelirken misafirperverliğin de en önemli sembollerinden biridir. Bunun yanı sıra çalışmada Türk halkbiliminde önceden kullanılmayan “etimolojik büyü” (этимологическая магия) terimine değinilecektir. Tuz kavramı, Türk ve Slav halkları arasında bilinen çeşitli ritüellerde ve uygulamalarda kullanımı, edindiği yer ve fonksiyonları açısından ele alınıp işlenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tuz, Türk, Rus, ritüel.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1974). Türkiye’de Doğumla İlgili Âdet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Aça, M. (2013). Türk Halk Geleneğindeki Doğum Sonrası Uygulamalara Bir Örnek: Tuzlama. Milli Folklor, 53, 93-100.
• Aça, M. (2018). Doğu Karadeniz Hayvancıları ve Çobanlarının Geleneksel Veterinerlik Uygulamalarına Dönük Tespit ve Değerlendirmeler. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Gelenek, Görenek ve İnançlar.
• Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 25-43.
• Adonyeva, S. B. ve Ovçinnikova O. A. (1993). Traditsionnaya Russkaya Magiya v Zapisyah Kontsa XX Veka. Sankt-Peterburg: Frendlih-Taf.
• Anikin, V. P. (1988). Russkiye Poslovitsı i Pogovorki. Moskova: Hudojestvennaya literatura.
• Anikin. V. P. (1998). Russkiye Zagovorı i Zaklinaniya. Materialı folklornıh ekspeditsiy 1953-1993 gg. Moskova: İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta.
• Bakiyeva, G.T. (2015). Obryadı i Ritualı, Svyazannıye s Rojdeniyem Rebenka u Sibirskih tatar yuga Tümenskoy oblasti. Vestnik Arheologii, Antropologii i Atnografii. №1 (28), 125-132.
• Baranov, D.A. ve Konovalov A. V. (2004). Russkiye Krestyane. Jizn. Bıt. Nravı. Materialı “Etnografiçeskogo büro” Knyazya V.N. Tenişçeva. T.1. Kostromskaya guberniya. Sankt-Peterburg: Delovaya poligrafiya.
• Bayburin, A. K. (2001). “Nelzya… no eşli oçen nujno”. Kinterpritatsii Sposobov Naruşeniya Pravil i Zapretov. Trudı Fakulteta Etnologii. Vıp. 1. Sankt-Petersburg: İzdatelstvo Evropeyskogo Universiteta v Sankt-Peterburge, 4-11.
• Bayburin, A. K. (2004). Zametki o Kulinarnoy Simvolike: “peresol”. Studia Ethnologica: Trudı Fakulteta Etnolgii. Vıp. 2. Sankt-Petersburg: İzdatelstvo Evropeyskogo Universiteta v Sankt-Peterburge, 4-13.
• Berezoviç, Y. L. ve Pyankova, K. V. (2009). İz Slovarya “Slavyanskiye Srevnosti”. Slavyanovedeniye, № 6. 52. Rossiyskaya Akademiya Nauk, 52-56.
• Beyoğlu, S. (2004). Osmanlı Devletinde Tuza Dair Bazı Problemler (1914-1923). Tuz Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 201-207.
• Bonvalot, G. (1884/1970). Eski Yurt. (çev. M. Reşat Uzmen). İstanbul: Tercüman Yayınevi.
• Bulut, M. (2021). Geçiş Ritüellerinden Doğum: Sağaltım Yolları? Turkish Studies, 12, 121-132.
• Çağımlar, Z. (2004). Adana’da Tuzla İlgili İnançlar ve Uygulamalar. Tuz Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 75-76.
• Çetin, M. (2016). Hadislerde “Tuz”un Yeri ve Yaşamsal Dengedeki Rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 2394-2400.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Çubinskiy, P. P. (1877). Trudı Etnografo-statistiçeskoy Ekspeditsii v Zapadno-Russkiy kray. T. 4. Sankt-Petersburg.
• Dilek, İ. (2014). Resimli Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay-Yakut). Eskişehir: Eskişehir Valiliği-Grafiker Yayını.
• Elçin, Ş. (1977). Tuz Ekmek Hakkı Deyimi Üzerine. Halk Edebiyatı Araştırmaları. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 74-81.
• Esen, R. (2019). Türkiye’de Evlilik Ritüelleri: Niğde Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi.
• Gedik, S. (2019). Türk Dünyası Atasözlerinde Tuz. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, 2(1), 69-88.
• Herberstein, S. (1988). Zapiski o Moskovii. Moskova: İzdatelstvo Moskovskogo universiteta.
• Grevtsova, T.Ye. (2012). Kulturnıy termin “hleb-sol” v Vostoçnoslavyanskoy Svadbe. Problematika Bıtovaniya Russkogo Yazıka i Russkoy Kulturı na Yuge Rossii: İstoriya, Sovremennost i Perspektıvı. Materialı Vserossiyskogo Nauçno-praktiçeskogo Seminara. Stavropol.
• Göktaş, Ö. (2011). Türk Kültüründe Ekmekle İlgili İnanışlar. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Gülensoy, T. (2007). Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gündoğdu, H. (1976). Yunak (Konya) Folklorundan Örnekler. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Halipayeva, İ.A. (2015). Svadbı Kumıkov i Uygurov: Ritualno-mifolgiçeskiy Aspekt. Vestnik türkskogo mira. № 1 (8). 10-15.
• Hisamitdinova, F. (2011). Башҡорт теленең академик һүҙлеге. 10 томда. Т.2 (Б). Ufa: Kitap.
• İnalcık, H. (1996). Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren Yayınları.
• İvanov, P. V. (1898). Jizn i Ttvrçestvo Krestyan Harkovskoy Gubernii. T. I. Harkov: İzdaniye Harkovskogo Gubernskogo Statistiçeskg Komiteta.
• İvanova, A. A. (1994). Vyatskiy Folklor. Zagovornoye İskusstvo. Kotelniç: Kotelniçeskaya Tipografiya.
• Kalafat, Y. (2005). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Babil Yayınları.
• Kalafat, Y. (2008). Kosova ve Dünya Türk Gençlik Kurultayı Gözlemleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 437- 476.
• Kobya, E. Ş. (2014). Türkiye’de Yağmur Törenleri ve Yağmurla İlgili İnanışlar. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kolosov, M. (1879). Arhivnıye material po narodnomu russkomu yazıku i narodnoy slovesnosti. Russkiy filologiçeskiy vestnik. T. II. 150-173.
• Lavrentyeva, L. S. (1992). Sol’ v Obryadah i Verovaniyah Vostoçnıh Slavyan. Sbornik MAE. T. 45. Sankt-Petersburg.
• Lebedev, N. (1853). Bıt krestyan Tverskoy Guberni Tverskogo Uyezda. Etnografiçeskiy Sbornik. Vıp. 1. Sankt-Petersburg.
• Loginov, K. K. (1993). Semeynıye Obryadı i Verovaniya Russkih Zaonejya. Petrozavodsk: KNTS RAN.
• Migranova, E. V. (2017). Ne jivi, çtobı est, a eş, çtobı jit. Otrajeniye Traditsiy Pitaniya Başkir v Folklore. Uralskiy İstoriçeskiy Vestnik. № 2 (55), 139-147.
• Monguş, Ç. (2005). Obryadı Kak Otrajeniye Traditsionnıh Verovaniy Tuvintsev i Hakasov v XIX-XX vv. Avtoreferat dissertatsii. Tomsk.
• Muratoğlu, M.-vd. (1996). Özbekistan-Anadolu Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ojegov, S. İ. (1986). Slovar Russkogo Yazıka. Moskova: Russkiy Yazık.
• Orayev, O. (1993). Irımlar. Aşgabat: Ruh Yayınları.
• Oynotkinova, N .R. (2012). Altayskiye Poslovitsı i Pogovorki: Poetika i Pragmatika Janrov. Monografiya. Novosibirsk. İnstitut filologii SO RAN.
• Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş. 4. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özcan H. (2001). Halk Şairlerinin Dilinde Tuz. Milli Folklor, 52, 101-109.
• Petkeviç, A. V. (2006). “Vodnaya Jertva” v Kulturnoy Traditsii. Jivaya Starina. № 3, 15-17.
• Pyankova, K. V. ve Sedakova, İ.A. (2012). Sol’. Slavyanskiye Drevnsti. T.V. Moskova: Mejdunardniye Otnoşeniya, 113-119.
• Redko, A. (1899). Neçistaya Sila v Sudbah Jenşçinı-Materi. Etnografiçeskoye obozreniye. № 1, 54-131.
• Rudnev, A. (1854). Selo Golun i Novo-Mihaylovskoye Tulskoy Gub. Novosilskogo Uyezda. Etnografiçeskiy Sbornik İRGO. Vıp. 2. Sankt-Petersburg.
• Sadova, T. S. (2016). Etimologiçeskaya Magiya v Russkih Snotolkovaniyah. Uçyonıye Zapiski Petrozavodskogo Gosudarstvennogo Universiteta. № 5 (158). С. 46–50.
• Seren, P.S. (2018). Evfemizmı So Znaçeniyem Mori v Tuvinskom Yazıke. Sravnitelno-Sopostavitelnoye İzuçeniye Türkskih i Mongolskih Yazıkov. Materialı konferentsii. Yakutsk, 118-123.
• Smirnov, V. İ. (1927). Narodnıye gadaniya Kostromskogo Kraya. Trudı Kostromskogo Nauçnogo Obşçestva po İzuçeniyu Mestnogo Kraya. II. Etnografiçeskiy sbornik. Kostroma.
• Snegiryov, İ. (1837). Russkiye Prostonarodnıye Prazdniki i Suyevernıye Obryadı. Vıp. 2. Moskova: Universitetskaya tipografiya.
• Tolstoy N. V. (1991). Solenıy Bolgarin. Studia Slavica. Moskova: İnstitut Slavyanovedeniya i Balkanistiki, 38-46.
• Tolstoy, N. İ. ve Tolstava, S.M. (2013). Narodnaya Etimologiya i Etimologiçeskaya Magiya. Slavyanskaya etnolingvistika. Voprosı Teorii. Moskova: İnstitut slavyanovedeniya RAN. 182-196.
• Valentseva, M. M. (2014). Sol. Slavyanskaya Mifologiya. Enstiklopedieskiy Slovar. Moskova: Mejdunarodnıy Otnoşeniya, 444.
• Vorobyova, T. S. (2012). Rol Obryadovogo Hleba v Svadebnoy Traditsii (Na Primere Mogilyovo-Smolenskogo Regiona). Romanovskiye Çteniya-8: Sbornik Statey Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferentsii. Mogilyov, 143-144.
• Yegorov, V.G. (1964). Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatelstvo.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. (çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yayınları.
• Zakirova, (2018). Halk Hayatında Ebeler. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 381-89.
• Zaripova Çetin, Ç. (2007). Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar). Bilig, 1-32.
• Zelenin, D. K. (1916). Opisaniye Rukopisey Uçyonogo Arhiva Russkogo Geografiçeskogo Obşçestva. Vıp. 2. Petrograd: İzdatelstvo İmperatorskogo Geografiçeskogo Obşçestva.
• Elektronik kaynaklar
• Hezekiel Kitabı. https://www.bible-center.ru/ru/bibletext/kulakov_ru/eze/16#fnbody_*%D0%B1 [Erişim Tarihi: 13.10.2021].
• 2. Krallar 2: 21. https://kutsalkitap.info.tr/?q=2.+Krallar+2%3A+21&x=0&y=0 [Erişim Tarihi: 14.11.2021].
• Levililer 2:13 TCL02. https://www.bible.com/tr/bible/170/LEV.2.13.TCL02 [Erişim Tarihi 14.11.2021].
• Matta: 5. Tuz ve Işık. https://incil.info/kitap/Matta/5 [Erişim Tarihi: 14.11.2021].
• Müslümanlar Üç Şeyde Ortak Hadisi. http://www.kuranikerim.com/kutubi-sitte/6730.html [Erişim Tarihi: 14.11.20219].
• Ramuz el e-hadis, 390. sayfa, 3. Hadis. https://www.hadisarabul.com/hadis/11920-Ashabimla-ummetimin-misali-yemekte-tuzun-ile-baslayan-hadis [Erişim tarihi 25.12.2021].
• “Slodkiy” Maddesi (солодкий). Elektronik M.Fasmer’in Etimolojik Sözlüğü https://gufo.me/dict/vasmer/%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D0%B9 [Erişim Tarihi 19.12.2021].
• “Tuz” Maddesi (соль). Elektronik M. Fasmer’in Etimolojik Sözlüğü, https://lexicography.online/etymology/vasmer/%D1%81/%D1%81%D0%BE%0%BB%D1%8C, [Erişim Tarihi: 03.03.2021].
• “Tuz” Maddesi (Соль). Elektronik Rusça-Belarusça Sözlük, https://classes.ru/allbyelorussian/dictionary-russian-byelorussian1-term-89517.htm, [Erişim Tarihi 19.12.2021].
• “Tuz” Maddesi (соль). Elektronik Rusça-Belarusça Sözlük, https://ru-be-dict.slovaronline.com/88833-%D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%8C, [Erişim Tarihi 19.12.2021].
• “Tuz” Maddesi (соль). Elektronik Rusça-Tatarca Sözlük, https://russko-tatarskijslovar.slovaronline.com/29810-D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%8C, [Erişim Tarihi 19.12.2021].
• Toporkov, A.L. Elektronik “Russkaya tcivilizatsiya” Ansiklopedisi http://history.niv.ru/doc/encyclopedia/russiancivilization/articles/262/sol.htm [Erişim Tarihi: 03.03.2021].
• “Tuz” Maddesi (соль). Büyük Rusça-Ukraynaca Sözlük, https://1547.slovaronline.com/112325-%D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%8C, [Erişim Tarihi 19.12.2021].
• Kaynak Kişi
• K1. Farid İslamoviç Pozdnyakov, 57 yaşında, Rusya, Sankt-Petersburg.