Medical Terms in Risâle-i Tıbb

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 219 - 238, 27.10.2023

Mehtap Alper

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1348091

Öz

In this study, medical terms in the manuscript called Risâle-i Tıbb, which is registered with the number 06 Mil YzA 671 in the Ankara National Library Manuscripts Collection, will be discussed.
In both Ottoman medicine and Islamic medicine, human health was given great importance and protection from diseases was considered important. As in the example of Eşref bin Muhammed, one of the Ottoman physicians, health was equated with happiness and it was emphasized that a person could not be healthy without a healthy body. Because the other elements that make up the essence of man can be healthy only if the body is healthy. In this understanding, which is believed to be the prevention of diseases, the main thing is given importance to the measures that people should take in order to meet their needs such as "food, sleep, clothing" which are a part of their daily life. In this traditional understanding, when natural treatment is not possible, the priority has been to prefer "curricular" cures with simple content. Then, it was tried to benefit from "combined" drugs with combined content.
Risale-i Tıbb, which is the subject of this study, is a medical book that includes "simple drugs" in classical medicine. There is no information about the writing date of the work. The examples in the work, which shows the characteristics of Old Oghuz Turkish, and the harmony of flatness and roundness suggest that it may have been written in the Classical Ottoman period. It is possible to say that Risâle-i Tıbb has a rich content in terms of Turkish terms. The Arabic, Persian and Greek terms found in the old medical tradition are also included in the work. In the work, Turkish words are used intensively in the names of "organ, disease and animal". In plant names, the ratio of Arabic and Persian words is higher.
The Risâle-i Tıbb, which includes medical terms at the time it was written, consists of 11 leaves. The aim of the work is to contribute to both medical studies and the Turkish language.

Anahtar Kelimeler

Risâle-i Tıbb, Ottoman medicine, simple drugs, medical terms.

Risâle-i Tıbb Adlı Eserdeki Tıp Terimleri

Öz

Bu çalışmada Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda 06 Mil YzA 671 numarasıyla kayıtlı olan Risâle-i Tıbb adlı yazmada yer alan tıp terimleri ele alınacaktır.
Gerek Osmanlı tıbbında gerekse İslam tıbbında insan sağlığına son derece önem verilmiş ve hastalıklardan korunmak, önemli görülmüştür. Osmanlı tabiplerinden Eşref bin Muhammed örneğinde olduğu gibi sağlık, mutlulukla eşdeğer tutulmuş ve beden sağlıklı olmadan insanın sağlıklı olamayacağı vurgulanmıştır. Çünkü insanın özünü oluşturan diğer unsurların sağlıklı olabilmesi, ancak bedenin sağlıklı olmasıyla mümkündür. Esas olanın hastalıkları önleyebilmek olduğuna inanılan bu anlayışta, insanlara günlük yaşamının bir parçası olan “gıda, uyku, giyim” gibi ihtiyaçlarını karşılamaları için almaları gereken tedbirlere de önem verilmiştir. Bu geleneksel anlayışta, doğal yollarla tedavi mümkün olmadığında öncelik, basit içerikli “müfred” devaların tercih edilmesinden yana olmuştur. Daha sonra ise birleşik içerikli “mürekkep” devalardan yararlanma yoluna gidilmiştir.
Bu çalışmaya konu olan Risâle-i Tıbb, klasik tıp anlayışındaki “müfred devalar”ı içeren bir tıp kitabıdır. Eserin yazılış tarihine dair bir bilgi bulunmamamaktadır. Eski Oğuz Türkçesi özelliği gösteren eserdeki düzlük-yuvarlaklık uyumuna giren örnekler, Klasik Osmanlı döneminde yazılmış olabileceğini düşündürmektedir. Risâle-i Tıbb’ın Türkçe terimler açısından zengin bir içeriğe sahip olduğunu söylemek mümkündür. Eserde Arapça, Farsça ve Grekçe terimlere de yer verilmiştir. Eserde “organ, hastalık ve hayvan” adlarında Türkçe kelimeler yoğun olarak kullanılmıştır. Bitki adlarında ise Arapça ve Farsça kelimelerin oranı daha fazladır.
Risâle-i Tıbb, 11 yapraktan oluşmaktadır. Eserin hem tıp çalışmalarına hem de Türk diline katkılar sağlanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Risâle-i Tıbb, Osmanlı tıbbı, müfred devalar, tıp terimleri.

Kaynakça

• Akdeniz, N. (1977). Osmanlılarda Hekim ve Hekimlik Ahlâkı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Alper, M. (2022). Risâle-i Tıbb Adlı Bir Tıp Metni ve Dil Özellikleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (28), 119-131.
• Baluken, N. (2016). Şifaü’l-Fuad Li-Hazret-i Sultan Murad (Zeynal Abidin Bin Halil) Giriş-Metin-İnceleme-Dizin. Yüksek Lisans Tezi. Bingöl: Bingöl Üniversitesi.
• Bayat, A. H. ve Okumuş, N. (2004). Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî-Mürşid [Göz Hastalıkları]. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Baytop, T. (1994). İslam Ansiklopedisi (10. Cilt). Ankara: TDV Yayınları.
• Baytop, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
• Doğan, A.T. (2015). Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet’te Geçen Yabancı Tıp Terimlerine Türkçe Karşılıklar. Turkish Studies (Elektronik), 10(8), 903-918.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler) Birinci Cilt. Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdemir, A. D. (2019). Türk Tıp Tarihinde Gençlik Sırlarından Örnekler ve Sonuçlar. Türk Dünyası Araştırmaları, 121(239), 419-436.
• Gümüşatam, G. (2009). Eski Anadolu Türkçesi eserlerinden Tertib-i Mu’ālece’deki Organ Adlı Tıp Terimleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 57(2009/1), 25-50.
• Hayati-zade Mustafa Feyzi Efendi. (1978). Yabani Bitkiler Sözlüğü, C. I. (Çev. Tuncer, H.). T.C. Gıda ve Tarım Hayvancılık Bakanlığı Yayınları. Ankara: Atak Matbası.
• İbn-i Sînâ. (2014). El-Kânûn fi't-Tıbb, II. Kitap. (E. Kahya, Çev.). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• İlhan, N. (2022). Sağlık ve Mutluluk Hazinesi Hazâ’inu’s-Sa’âdât, Eşref Bin Muhammed. İstanbul: Endülüs Kitap.
• Kahya, E. (2000). İbnü’-n-Nefîs. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 2, s. 173-176). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kaya, F. (2019). Hezarfen Hüseyin Efendi'nin Lisanü'l-Etibbâ adlı Eserindeki Türkçe Organ İsimleri. Diyalektolog Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (22), 17-33.
• Koç, E. vd. (2016). Ruhun ve Bedenin Gıdası: Geçmişten Günümüze Müzik ve Tıp. Konuralp Tıp Dergisi, 8(1), 51-55.
• Köktekin, K. (2010). Hazâinü’s-Saadât’ta Geçen Tıp Terimleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(35), 13-29.
• Kurban, F. (1990). Şirvani Mahmud: Sultaniye. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi
• Murad, S. (2009). Lügât-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler) (1. C.). Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Önler, Z. (2019). Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları
• Risâle-i Tıb. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 671.
• Sarı, N. (2021). Osmanlı Hekimliğinde Sağlıklı Yaşam İçin Duygu Durumunun Gözetilmesi. İslâm’da Medeniyet Bilimleri Tarihi (1. Cilt).
• Şehsuvaroğlu, B. N. (1970). Eczacılık Tarihi Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Şemseddin Sami (2010). Kamus-ı Türkî (Haz. Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i Müfredāt-ı İbn-i Baytâr: Giriş-inceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Zorlu, T. (2002). Süleymaniye Tıp Medresesi I. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 3(2), 79-124.
• Zülfikar, M. B. ve Aydın, M. (2005). Osmanlı Tıbbında ‘Müfred Devâ’Kullanımı ve ‘Müfredât’ Eserlerinin Genel Özellikleri. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 6(2), 299-315