Sarf Literatüründe Önemli Bir Muhtasar: Telhîsu’l-Esâs

Yıl 2023, Sayı: Özel Sayı 1 (Cumhuriyetin 100. Yılına), 666 - 687, 27.10.2023

Ahmet Meydan

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1358779

Öz

İhtisâr ve muhtasar kavramları edebî bir tür olarak birkaç farklı anlamda kullanılmakla birlikte daha çok iki şekilde karşımıza çıkmaktadır: Bunlardan birincisi belli bir kitaba dayanmaksızın bir disiplinin ana konularını ve temel meselelerini çok kısa biçimde ihtiva eden eserler; diğeri de içeriği Mebsût ya da Mutavvel tabir edilen bir kitabın ayrıntı ve tekrarları çıkarılarak oluşturulan eserlerdir. Özellikle ihtisârın bu türüne telhîs ifadesi daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Belirli bir eserin ihtisârını yapan müellif, sadece kısaltma yapmamakta, gerektiğinde yeniden düzenlemekte, ilâveler ve itirazlar yapmaktadır. Dolayısıyla muhtasarlar genelde asıl eserin yorumu konumunda bulunduğundan her ihtisâr belirli bir özgünlüğe sahiptir.
İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren başlayan ihtisâr/telhîs çalışmaları Osmanlı döneminde de devam etmiş özellikle medreselerde okutulan kitaplarla, sarf-nahiv ve belâgat alanlarındaki eserlerin yine muhtasarları yapılmıştır. Bu eserlerden biri de makalemizin konusunu oluşturan, sarf alanında çok itibar gören ve Akşehirli Ali b. Osman tarafından kaleme alınan Telhîsu’l-Esâs adlı eserdir. Ali b. Osman Efendi’nin bu eseri, hocası Ahmed Rüşdî Efendi’nin temel sarf metinlerinden olan Binâ üzerine yazmış olduğu Esâsü’l-Binâ adlı şerhi için bir ihtisâr/telhîs çalışmasıdır. Esaslı ve etkili bir çalışma olması sebebiyle aslının yerini tutmuş hatta zamanla onu da gölgede bırakmış bir eser olarak günümüze kadar gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, İhtisâr, Telhîs, Esâsü’l-Binâ, Telhîsu’l-Esâs.

A Significant Mukhtasar in Sarf Literature: Talkhîs Al-Asâs

Öz

Ikhtisâr or mukhtasar is a literary genre denoting a number of meanings while two of these meanings stand out: The first is works that briefly explains the main subjects and fundamental issues of a certain discipline without being based on a particular book; the second is concise works formed by extracting details and repetitions of a book referred as Mabsût or Mutawwal. The term talkhîs is commonly used for the latter meaning. An author of this genre does not only summarize certain work but also, when necessary, rearranges, adds comments, and raises objections. For this reason, mukhtasar works offer interpretations on the original work, which gives them a certain degree of uniqueness.
Starting from the early Islamic period, one can trace the works of ikhtisâr/ talkhîs in the Ottomans as well. In this period, this genre manifests itself in various books taught in madrasas along with works on sarf-nahw (Arabic morphology and syntax) and balāgha (rhetoric). In this respect, this article aims to analyze Talkhîs al-Asâs, a significant book in sarf literature written by Akşehirli Ali b. Osman. The work is an ikhtisār/talkhīs on Asâs al-Binâ’, authored by his master Ahmed Rüşdi Efendi, the mufti of Karaağaç, on a mukhtasar text of sarf called Binâ’. Moreover, it has not only been conceived as important as the original work but also overshadowed it over time, lasting until today.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Ikhtisâr, Talkhîs, Asās al-Binâ’, Talkhîs al-Asâs.

Kaynakça

• Akşehrî Ali b. Osman Efendi (1856). Telhîsu’l-Esâs. İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası.
• Arslan, H. (2019). Kadim İki Belâgat Eserinin Mukayesesi: Miftâhu’l-‘Ulûm ve Telhîsu’l-Miftâh. RumeliDE Dergisi 17, 596-611.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1951). Hediyyetu’l-‘Ârifîn Esmâü’l-Muellifîne ve Âsâru’l-Musannifîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî.
• Bayar, M. (2018). Akşehir Tarihi. Akşehir: Akşehir Belediyesi Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi (ty). Osmanlı Müellifleri (Haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen). İstanbul: Meral Yay.
• Durmuş, İ. (2020). Muhtasar. TDV İslam Ansiklopedisi (31, s. 57-59). Ankara: TDV Yayınları.
• Erdoğan, T. (2023). Hadis Usûlü Literatüründe İhtisâr Geleneği. Dîvan, 28(54), 31-72.
• Güven, Ş (2010). Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri. Marife, 10(2), 43-66.
• Kâtib Çelebi (1971). Keşfü’z-Zunûn An Esâmi’l-Kütübi Ve’l-Fünûn (Haz. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge). Ankara: MEB Yay.
• Karaağacî Ahmed Rüşdî Efendi (1881). Esâsü’l-Binâ. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Kehhâle, Ö. R. (1993). Mu’cemü’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Konyalı İbrahim Hakkı (1945). Nasreddin Hocanın Şehri Akşehir. İstanbul: Numune Matbaası.
• Tülü, A. (2021). Birgivî Mehmed Efendi’nin Şerh Üslubu -İmtihânü’l-ezkiyâ’ İsimli Eseri Çerçevesinde-. Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye (Ed. Ali Bulut vd.). İstanbul: İsar Yay.
• Yılmaz, İ. (2008). Akşehirli Ali b. Osman ve Şarh Abyati’l Kafiya va’l-Cami Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi