Alevî Geleneğin Yazılı ve Sözlü Kaynaklarında Miraç Tasavvuru

Yıl 2025, Sayı: 45, 1 - 26, 30.06.2025

Süleyman Çam

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1546845

Öz

İslâm tarihi kaynaklarının büyük çoğunluğuna göre Miraç hadisesi, hicretten yaklaşık bir buçuk yıl önce gerçekleşen olağanüstü bir olay olarak kabul edilmektedir. Bu olaya göre, Hz. Muhammed’in bir gece vakti Mekke’den Kudüs’e götürüldüğü, ardından “Burak” adlı bir binekle semaya yükseldiği rivayet edilmektedir. Miraç tasavvuru, birçok inanç sisteminde olduğu gibi, İslâm içerisinde teşekkül etmiş çeşitli dinî yapılanmaların inanç dünyasında da merkezi bir konuma sahiptir. Bu bağlamda, Miraç olgusunun Alevîlik gelenek içinde de özgün erkân ve ritüeller aracılığıyla somutlaştığı görülmektedir. Alevî gelenekte Miraç hadisesi kutsal bir anlam taşıyan metafizik bir olay olarak değerlendirilmiş ve hem yazılı hem de sözlü kaynaklarda kendine yer bulmuştur. Miraç, özellikle “Kırklar’ın Cemi”, “Kırklar’ın Sohbeti” ve “Kırklar’ın Semahı” gibi adlandırmalarla birlikte anılarak, Alevî erkânında sembolik ve ritüel bir çerçeve içerisinde yorumlanmıştır. Alevî geleneğinin yazılı kaynaklarında, Miraç ve Kırklar Cemi olguları mitolojik bir anlatım çerçevesinde ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Özellikle dedelerin elinde bulunan Kızılbaş Buyrukları, Makâlât, Erkânnâmeler ve Menâkıpnâmeler gibi temel metinlerde; Miraç anlatısının yanı sıra Kırklar, Kırklar Cemi, Kırklar Semahı, Ab-ı Hayat ve Engür Şerbeti gibi sembolik motiflere de yer verilmektedir. Bu motifler, Alevî inanç ve ritüel sisteminde hem kozmolojik hem de tasavvufî bir anlam bütünlüğü içerisinde değerlendirilmektedir. Özellikle sözlü gelenekte yer alan Miraçlamalarda, Hz. Muhammed’in semaya yükselişi ile Kırklar Meclisi’ne kabulü ve Kırklar’la birlikte Semah’a katılışı ayrıntılı biçimde tasvir edilmektedir. Bu bağlamda, Miraç anlatısının Alevî geleneği içinde yalnızca kozmolojik bir olay olarak değil, aynı zamanda cem erkânının ruhunu besleyen simgesel bir anlatı olarak da değerlendirildiği görülmektedir. Nitekim Miraç olgusunun, Alevîliğin yazılı kaynakları olan Buyruklar, Erkânnâmeler ve Velâyetnâmeler ile sözlü gelenek ürünlerinden Miraçlamalar, Deyişler ve Gülbanklar aracılığıyla inanç sistemine derinlemesine yansıdığı anlaşılmaktadır. İlgili kaynaklarda, Hz. Muhammed’in Miraç’a yükselişi, bu yolculuk sırasında karşılaştığı olaylar, Kırklar Meclisi’ne uğrayışı, burada gerçekleştirdiği sohbetler ile Kırklar’la birlikte icra ettiği semah ve semah esnasında meydana gelen sembolik hadiseler ayrıntılı biçimde anlatılmaktadır. Ayrıca Miraç hadisesi, Alevî gelenekte cem ve semahın menşei olarak kabul edildiğinden, bu iki ritüel Alevî ibadet pratiğinin en temel unsurları arasında yer almaktadır. Bu çalışmada, Alevî geleneğin Miraç hadisesine ilişkin yaklaşımını ortaya koymak amacıyla, hem yazılı kaynaklardan Buyruklar, Erkânnâmeler ve Velâyetnâmeler hem de sözlü kültür ürünleri olan Miraçlamalar, Deyişler, Gülbanklar ile birlikte analiz edilmiştir. Sonuç olarak, Alevî geleneğin yazılı kaynaklarında ve sözlü kültür ürünlerinde Miraç hadisesinin yoğun biçimde işlendiği tespit edilmiştir. Bu anlatı, Alevîliğe özgü tasavvufî yaklaşımla zenginleştirilmiş ve yorumlanmıştır. Ayrıca, Alevî geleneğinde merkezi bir yere sahip olan “Kırklar” motifi, Miraç olgusuyla sıkı bir şekilde ilişkilendirilerek inanç ve ritüel sisteminde anlamlı bir konumda yer almıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi , Alevîlik , Miraç , Kırklar Cemi , Buyruklar , Erkânnâmeler

The Concept of Mi’raj in the Written and Oral Sources of the Alevi Tradition

Öz

According to the majority of Islamic historical sources, the Mi‘rāj event is considered an extraordinary occurrence that took place approximately one and a half years before the Hijrah. According to this event, it is narrated that Prophet Muhammad was taken from Mecca to Jerusalem during the night and then ascended to the heavens on a steed called "Buraq." In this context, the phenomenon of Mi‘rāj is observed to be embodied within the Alevi tradition through distinctive ceremonies and rituals. In the Alevi tradition, the Mi‘rāj event is regarded as a sacred metaphysical occurrence and is reflected in both written and oral sources. Mi‘rāj has been interpreted within a symbolic and ritual framework in the Alevi tradition, especially by being referred to with names such as “Cemi of the Forty”, “Conversation of the Forty” and “Semah of the Forty”. In the written sources of the Alevi tradition, the phenomena of Mi‘rāj and the Assembly of the Forty are examined in detail within a mythological narrative framework. Particularly in key texts held by the dedes, such as the Kızılbaş Buyruks, Makalats, Erkannames, and Menakibnames, alongside the narrative of Mi‘rāj, symbolic motifs including the Forty, the Assembly of the Forty, the Forty Semah, the Water of Life, and the Engür Sherbet are also prominently featured. These motifs are interpreted within the Alevi belief and ritual system as embodying both cosmological and mystical dimensions of meaning. Particularly in the oral tradition known as Miraçlamas, the ascent of the Prophet Muhammad to the heavens, his acceptance into the Assembly of the Forty, and his participation in the Semah with the Forty are depicted in detail. Indeed, it is understood that the phenomenon of Mi‘rāj is profoundly reflected in the Alevi belief system through both written sources such as Buyruks, Erkannames, and Velayetnames and oral tradition products, including Miraçlamalar, Deyişler, and Gülbanklar. In the relevant sources, the ascent of Prophet Muhammad during the Mi‘rāj, the events encountered throughout this journey, his visit to the Assembly of the Forty, the discourses held there, as well as the semah performed together with the Forty and the symbolic occurrences during the semah are described in detail. Moreover, since the Mi‘rāj event is regarded as the origin of the cem and semah rituals within the Alevi tradition, these two ceremonies constitute fundamental elements of Alevi worship practices. In this study, in order to elucidate the Alevi tradition’s approach to the Mi‘rāj event, both written sources such as Buyruks, Erkannames, and Velayetnames and oral cultural products, including Mirajlamas, Deyişler, and Gülbanklar, have been analyzed collectively. In conclusion, it has been determined that the Mi‘rāj event is extensively addressed in both the written sources and oral cultural products of the Alevi tradition. This narrative has been enriched and interpreted through a mystic approach unique to Alevism. Furthermore, the motif of the “Forty”, which holds a central position within the Alevi tradition, has been closely associated with the Mi‘rāj phenomenon, thereby occupying a significant role within the belief and ritual system.

Anahtar Kelimeler

The History of Islamic Sects , Alevism , Mi’raj , Assembly of the Forty , Buyruks , Erkannames

Kaynakça

• Ağrı, Özlem. Manisa Yöresindeki Tahtacı Semahlarının Edebî ve Müzikal Açıdan İncelenmesi. İstanbul: Haliç Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Akın, Bülent. “Ashâb’ı Suffa’dan Kırklar Meclisi’ne: Yunus Emre’de “Miraç” ve “Semâ/Semah”. Türk Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 9/27 (Aralık 2021), 99-118.
• Akın, Bülent. Diyarbakır Yöresi Alevî Ocakları: Tarih, İnanç ve Gelenek. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Aslanoğlu, Ayhan. Her Yönüyle Anadolu Alevîliği: İnanç, İbadet ve Halk İnanışları (Arguvan Örneği). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Avşar, Muhammed. “Hamdullah Çelebi’nin Miraçlaması Merkezinde, Miraçlamaların Alevî ve Bektaşî Geleneğindeki Yeri: Tokat Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 110 (Haziran 2024), 79-108.
• Aytekin, Sefer. Buyruk. Ankara: Emek Yayınevi, 1958.
• Azimli, Mehmet. “İsrâ ve Miraç Olayı Üzerine Bazı Mülahazalar”. Bilimname 7/16 (Haziran 2009), 43-58.
• Bozkurt, Fuat. Hakerenler-Buyruk. İstanbul: Kaynak Yayınları 2015.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Abdülmelik Mücâhid, Riyad: Dâru’s-selâm, 1419/1999.
• Bulut, Halil İbrahim-Yıldız, Harun. Alevîlik Bektaşîlik-Tarihi, Dini, Sosyal ve Güncel Boyutlarıyla. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2021.
• Coşkun, Gamze. “Alevîlikte Cem ve Semah’ın Kaynağı Olarak Görülen Miraç Hâdisesi ve Kırklar Cemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmalar Dergisi. 103 (Eylül 2022), 196. 187-203.
• Dalkıran, Sayın. “Alevî Kimliği ve Anadolu Alevîliği Üzerine Bir Deneme”. EKEV Akademi Dergisi. 6/10 (Kış 2002), 95-118.
• Dönmez, Banu Mustan. “Alevî Cem Ritüelinde Canlandırılan Kırklar Söylencesinin ‘Şiir, Müzik, Dans’ ile İlişkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3/14 (Aralık 2010),191-199.
• Erdem Kük, Didem Gülçin. Alevî-Bektaşî Gülbankları. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Hatâyî Divanı Şah İsmâil Safevî Edebî Hayatı ve Nefesleri, İstanbul: Maarif Kütüphanesi İkinci Baskı trz.
• Ersal, Mehmet. “Alevî İnanç Sisteminde Dem Kültü ve Dem Geldi Semahları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 77 (Mart 2016), 127-174.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik. Ankara: Selçuk Yayınları, 1996.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Menâkıb-ı Hacı Baktâş-ı Velî ‘Vilâyetnâme’. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1958.
• Gülerler, Salih. Hacım Sultan Menâkıpnâmesi Üzerine Bir İnceleme. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi 2012.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Beyrut, 1956.
• Kaplan, Doğan. “Alevîliğin Yazılı Kaynaklarından Buyruklar ve Muhtevaları Üzerine”, Uluslararası Bektaşîlik ve Alevîlik Sempozyumu, (28-30 Ekim 2005), 233-248.
• Kaplan, Doğan. Alevî-Bektaşî Klasikleri Erkânnâme-I. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 2007.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Baskı 2011) 261.
• Karadaş, Cafer. “İsrâ-Miraç Hâdisesi: Mahiyeti ve Gerçekliği”. Kisbu İlahiyat Dergisi. 1/1 (Haziran 2019), 55-73
• Kardaş, Sedat. Ali Nihanî’nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Korkmaz, Esat. Yorumlu İmam Cafer Buyruğu. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 4. Baskı, 2013.
• Kutlu, Sönmez. “Alevîliğin Dinî Statüsü: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi veya Metadoksi”, İslâmiyât, 6/3 (2003), 31-54.
• Kutlu, Sönmez. Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları, Alevîliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmi'u's-Sahîh. 5 Cilt. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbaki, Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye,1965.
• Onat, Hasan. “Kimlik-Teoloji İlişkisi Bağlamında Alevîlik-Bektaşîlikle İlgili Kimlik Tartışmaları Üzerine”, Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları Dergisi. (Prof. Dr. Irene Melikoff’un anısına), 1 (2009), 18-34.
• Öz, Sevgi. Alevî İnancında Dualar-Gülbanklar ve Deyişler, Ankara: Yol Yayınları, 2011.
• Özcan, Nuri. “Bektaşî Mûsikisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/371-372. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özdemir, Ahmet. Pîr Sultan Abdal. İstanbul: Sivas Platformu, 2010.
• Özdemir-Özlem-Özdemir, Ali Rıza. “Babagân Bektaşîliğinin Kolektif Belleği: Erkânnâmeler ve Türkiye’deki Neşri”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 15/37 (2022), 72-90.
• Özmen, İsmail. Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi-III (17-18. Yüzyıl. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1998.
• Paşa, Âşık. Garibnâme. çev. Bedri Noyan, Ankara: Ardıç Yayınları, 1998.
• Rençber, Fevzi. “Alevî Ocakzâdelerin Problemleri ve Çözüm Önerileri”. The Journal of Academic Social Science Studies, 6/4 (Nisan 2013), 681-692.
• Salkaya, Eren. Sünnîlik, Şiîlik ve Alevîlikte Miraç Hâdisesi. Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Alevîlik-Bektaşîliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 82 (2017), 9-23.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Şah Hatâyî’nin Şiirlerinde Bazı Dini-Tasavvufî İnanç Motifleri ve Anadolu Alevî Kültüründe Şah Hatâyî’nin İzleri”. Alevî Araştırmaları Dergisi. 6 (Aralık 2013), 33-44.
• Sümer, Derya. “Alevî-Bektaşî Miraç Söyleminden Cemin Simgesel Temsillerine Hakk’ın Birliği Bilinci”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 57 (Aralık 2011), 57-84.
• Teber, Ömer Faruk. “Bektaşî Dervişinin Yol Haritası: Bektaşî Erkânnâmeleri”. Doğumunun 800. Yıldönümünde Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. ed. Filiz Kılıç, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı 2009, 359-371.
• Turhan, Salih-Ayışıt, Neşe. Alevî-Bektaşî Müzik Kültürü ve Semâhlar-I. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2019.
• Uludağ, Süleyman. “Sidretü’l-Müntehâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/151-152. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Gülbank”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/ 232-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uzun, Mustafa. “Türk Tasavvuf Edebiyatında Bir Dua ve Niyaz Tarzı Gülbank”. İlam Araştırma Dergisi 1/1 (1996), 69-84.
• Üçer Cenksu-Sarı, Rıza. “Dua, Gülbank ve Tercümanlar Üzerinden Alevî Nitelemeli Gelenek Hakkında Bazı Değerlendirmeler”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi. 13/2 (2020), 357-398.
• Üçer, Cenksu- Sezer, Şule. “‘Erkânnâme 1’ Adıyla Yayımlanan ‘Tasavvuf Risâlesi’ Adlı Eserde Kur’ân ve Hz. Muhammed Tasavvuru”, İlahiyat Akademi: Altı Aylık Uluslararası Akademik Araştırma Dergisi, 17 (2023), 23-56.
• Üçer, Cenksu. “Alevî Klasikleri Çalışmalarında Ocak Sisteminin Önemi Üzerine”, Uluslararası Alevî-Bektâşî Klasikleri Sempozyumu, Sakarya Üniversitesi, 8-9 Kasım 2014, (2016), 383-403.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevîlikte İbadet Telakkîleri”, Uluslararası Bektaşîlik ve Alevîlik Sempozyumu (28-30 Ekim 2005), 297-308.
• Üzüm, İlyas. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik. İstanbul: İsam Yayınları, 6. Baskı 2013.
• Yalçın, Yunus. Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Yaman, Ali. “Geçmişten Günümüze Alevî Ocaklarında Değişime Dair Sosyo-Antropolojik Gözlemler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 63 (2012), 17-38.
• Yavuz, Salih Sabri. “Miraç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/132-135. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yesevî, Hoca Ahmet. Dîvân-ı Hikmet. Ed. Mustafa Tatcı. Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Yıldırım, Rıza. Seyyid Ali Sultan (Kızıldeli) ve Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007.
• Yıldız, Harun. “Anadolu Alevîliğinin Yazılı Kaynaklarına Bir Bakış”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşî Veli Araştırma Dergisi. 9/30 (2004), 323-359.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsu’l-Belâğa. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Zeren, Pınar. Alevî Örgütlenmelerinin Çok Boyutlu Niteliğinin Müzik ve Semah Pratiklerine Yansıması: Ankara Örneği İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.