16-18. Asırlarda Maveraünnehr ve Harezm Bölgelerinde Cereyan Eden Yağma Akınları Üzerine Değerlendirmeler

Yıl 2021, Cilt: 18 Sayı: 2, 1485 - 1509, 28.08.2021

Selim Serkan Ükten

https://doi.org/10.33437/ksusbd.960345

Öz

Dünya tarihinin her devrinde muhtelif sebeplerle ortaya çıkan yağma kültürü, Türklerin bozkır kültürünü yaşadığı dönemde, siyasî ve iktisadî bunalım zamanlarında, ayakta kalabilmek adına başvurduğu bir yöntem olmuştur. Esasında üretim kültürünün bir parçası olan Eski Türkler, bir zorunluluk olarak ortaya çıkan yağma akınlarında tabiatın Çin’e veya başka yerleşik toplumlara vermiş olduğu nimetleri, el koyma yoluyla onlardan almıştır. İslamî döneme gelindiğinde Türkistan, İran ve Orta Doğu’ya doğru kayan Türkler bozkır coğrafyasına nazaran daha ılıman ve tabiatın daha cömert davrandığı yeni yurtlarında en azından devlet bazında zamanla yağma kültürüne gereksinimlerini azaltmıştır. Fakat 16. asırda evrensel bir etki yaratan coğrafi keşiflerle birlikte Asya ticaret yollarının ıssızlaşmaya yüz tutması, özellikle Türkistan coğrafyasını iktisadî yönden sarstığı gibi, diğer taraftan Türk-Moğol siyasî kültürünü benimsemiş Türkistan Hanlıklarında başlayan adem-i merkeziyetçi anlayış da, Türkistan’ı siyasî anlamda hızlı bir gerilemeye götürmüştür. Bu doğrultuda konargöçer karakterli Türk halklarının yanı sıra konargöçer kökenli hanedanlar ve yöneticiler tarafından yönetilen Batı Türkistan’ın Hive ve Buhara Hanlıklarının da, bozkırlıların eskiye dair yağma akınlarını tekrar canlandırmaları kaçınılmaz olmuş ve de zorunlu bir hal almıştır. Dinî ve ideolojik sebeplerle İran’ın ötekileştirilmesi ve kültürel sebeplerle hanlıkların birbirlerini ötekileştirmesi 16. asırdan itibaren Türkistan ve Horasan coğrafyalarında yağma akınlarıyla asayişi bozmuş, diğer taraftan hanlıklara da finansal yönden nefes aldırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Yağma, Hive Hanlığı, Buhara Hanlığı

Evaluations on the Raids of Plunder in the Ma wara’un-nahr and Khwarezm in the 16th-18th Centuries

Öz

The plundering culture, which has emerged for various reasons in every period of world history, has been a method used by the Turks in order to survive during the times of political and economic depression when they lived the steppe culture. The Old Turks, who actually were a part of the production culture, took the blessings that nature gave to China or other settled societies in the raids that emerged as a necessity, by seizing them. When comes to the Islamic period, the Turks, who moved towards Turkestan, Iran and the Middle East, reduced their need for a culture of plunder, at least on the basis of the state, in their new homeland, where the nature was more temperate and more generous than the steppe geography. However, the desolation of Asian trade routes with the geographical discoveries that had a universal effect in the 16th century, especially shook the geography of Turkestan economically. On the other hand, the decentralized understanding that started in the Turkestan Khanates, which adopted the Turkish-Mongol political culture, also led Turkistan to a rapid decline in the political sense. In this direction, it was inevitable and necessary for the Khiva and Bukhara Khanates of West Turkestan, which were ruled by nomadic-origin dynasties and rulers, as well as Turkish peoples with nomadic character, to revive the old plundering raids of steppes. The alienation of Iran for religious and ideological reasons and the othering of the khanates for cultural reasons disrupted the peace with plunder raids in Turkestan and Khorasan geographies in the 16-19 centuries, and on the other hand, relieved the khanates financially.

Anahtar Kelimeler

Turkestan, Plunder, Khanate of Khiva, Khanate of Bukhara

Kaynakça

• Abduraimov, M. A. (1966). Oçerki Agrarnıh Otnoşeniy v Buharskom Hanstve v XVI Pervoy Polovine XIX Veka. Cilt I, II. Taşkent: İzdatelstvo “Fan” UzSSR.
• Alpargu, Mehmet ve Çelik, Muhammed Bilal. (2009). Nadir Şah’ın Batı Türkistan Seferi ve Sonuçları. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. Cilt 29.
• Alpargu, Mehmet. (2002). Türkistan Hanlıkları. Türkler. Cilt XVIII. Yeni Türkiye Yayınları
• Barthold, V. V. (1963). Uzbetskie Hanstva. Akademik Barthold Soçinenia, Cilt II/I. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
• Barthold, W. W. (2019). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. (Çev. Ragıp Hulusi Özdem). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Burnes, Aleksander. (1834). Travels into Bokhara; being the Account of A Journey from İndia to Cabool, Tartary and Persia, Cilt II, London.
• Dickson, M. B. (1960). Uzbek Dynastic Theory in the Sixteenth Century. Trudy XXV-oga Mejdunarodnogo Kongressa Vostokavedov 3.
• Doğan, Orhan ve Erdoğan, Aysel. (2016). XIX. Yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Türk Topluluklarında Kölelik ve Köle Ticareti, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 15 (3).
• Doğan, Orhan ve Erdoğan, Aysel. (2017). Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Ebulgazi Bahadır Han. (2010). Türk Şeceresi Türk’ün Soy Ağacı. (Çev. Doktor Rıza Nur). İstanbul: İlgi Kültür Sanat.
• Cihan, Cihad. (2010). XIX. Yüzyıl Seyyahlarına Göre Hazar Ötesi Türkmenleri (Sosyal, İktisadi Ve Kültürel Durum), [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Golden, Peter. (2015). Dünya Tarihinde Orta Asya. (Çev. Yahya Kemal Taştan). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gömeç, Saadettin Yağmur. (2018). Türk Kültürünün Ana Hatları. Ankara. Berikan Yayınevi.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç. (2003). Eski Türkler. (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge.
• Gündoğdu, Abdullah. (2007). Hive Hanlığı Tarihi (Yadigar Şibanileri Devri: 1512-1740). Ankara: Tutibay Yayınları.
• Gündoğu, Abdullah. (2015). Türklerde Devlet. İçinde İhsan Çapcıoğlu ve Hayati Beşirli (Eds.), Türk Kültürü El Kitabı (ss. 303-325). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Hoca Semender Tirmizî. (1971). Dasturu’l-Mülûk (Nazidanie Gosudaryami). (Faksimile Stareyşey Rukopisi Perevod s Persidskogo, Predislovne, Primeçaniya i Ukazateli M. A. Salahetdinovoy). Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• Holzwarth, Wolfgang. Bukharan Armies and Uzbek Military Power, 1670–1870: Coping with the Legacy of a Nomadic Conquest, Nomad Military Power in Iran and Adjacent Areas in the Islamic Period, İçinde Kurt Franz ve Wolfgang Holzwarth (eds.), Wiesbaden.
• İskender Bey Münşi-yi Türkmen. (2019). Tarih-i Alem Ara-yı Abbasi. (Çev. Ali Genceli). Cilt II/1. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İvanov, P. P. (2020). Orta Asya Tarihi Üzerine Denemeler. (Çev. Sümeyra Ünal). İstanbul: Selenge.
• Kafesoğlu, İbrahim. (2011). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Khazanov, A. M. (2015). Göçebe ve Dış Dünya. (Çev. Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Karakulak, Mesut. (2020). Türkistan’da Efendiler ve Köleler. İstanbul: Kronik.
• Kılıç, Nurten. (1999). Siyasî Kültürde Değişim: Şeybani Han ve Özbek Siyasal Oluşumu (1500-1510), [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Macit, Abdulkadir. (2016). Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdârî, Askerî ve İktisadî Yapı. Ankara: İlem Kitaplığı, Nobel.
• Mir Abdoul Kerim Boukhary. (1876). Histoire de L’Asie Centrale (Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand). (Fransızcaya Çev. Charles Schefer) Paris.
• Mir Muhammed Emini Buharî. (1957). Ubeydulla-name. (Perevod s Tadjikskogo s Primeçaniyami Çlena-Korrespondenta Akademii Nauk UzSSR Professora A. A. Semenova). Taşkent: İzdatelstvo Akademii Nauk UzSSR.
• Mirza Şems Buharayi. (1998). Tarih-i Buhara, Hokand ve Kaşgar (der Şerh-i Hükümrân-ı Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hoca der Kaşgar). (ed. Muhammed Ekber Aşık). Tehran: Miras-ı Mektub.
• Muhammed Yusuf Münşî. (1956). Mukim-Hanskaya İstoriya, (Perevod s Tadjikskogo, Predislovie, Primeçaniya i Ukazateli Professora A. A. Semenova). Taşkent: İzdatelstvo Akademi Nauk UzSSR.
• Nakaz Borisu i Semenu Pazuhinım, Poslannım v Buharu, Belh i Yurgenç 1669 (1894). (Red.: A. N. Truvorova), Ruskaya İstoriçeskaya Biblioteka, 15, S. Peterburg: Arheografiçeskoy Kommissii, ss. 1-91.
• Rene, Grousset. (1999). Bozkır İmparatorluğu: Attila Cengiz Han Timur. (Çev. Reşat Uzmen). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Roux, Jean Paul. (2014). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. (Çev. Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Saray, Mehmet. (1994). Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasî Münasebetler (1775–1875). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sbornik Knyazya Hilkova. (1879). S. Peterburg.
• Schuyler, Eugene. (2007). Türkistan: Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları. (Çev. Firdevs Çetin, Halil Çetin). İstanbul: Paradigma.
• Seydi Ali Reis. Mir’at-ül Memalik (Ülkelerin Aynası). (haz. Necdet Akyıldız). Tercuman 1001 Temel Eser.
• Şir Muhammed Mirab Munis, Muhammed Rıza Mirab Agehî. (1999). Firdaws Al-Iqbal: History of Khoresm. (translated from Chaghatay and Annotated by Yuri Bregel). Leiden, Boston, Köln: Brill
• Taşağıl, Ahmet. (2016). Ergenekon’dan Kağanlığa Türk Model Devleti Gök Türkler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Taşağıl, Ahmet. (2016). Kök Tengri’nin Çocukları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Togan, Zeki Velidi. (1947). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. İstanbul: Arkadaş, İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri.
• Ükten, Selim Serkan. (2017). 16-18. Asırlarda Buhara Hanlığı’na Gelen Batılı Seyyahlar ve Seyahatnameleri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2).
• Ükten, Selim Serkan. (2018). Buhara Hanlığı’nın Askeri Teşkilatı (1500-1868). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yereli, Ahmet Burçin. (2010). Yağma Kültürüyle Üretim Kültürü Arasında Türklerin Devlet İdeali, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslar Arası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. C. I, Ankara.
• Yılmaz Vurgun, Seda. (2014). XIX. Yüzyılda Türkistan’da Kölelik, Çapul ve Yağma, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. XIV/1.
• Zafername-i Hüsrevî: Şerh-i Hükümrevâ-yi Seyyid Emir Nasrullah Bahadır Sultan bin Haydar (H. 1242–1277) Der Buhara ve Semerkand. (1377). (ed. Menuçehr Setudeh). Tehran: Ayine-i Miras.