Türkçede Geçişlilik Hiyerarşisi

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 3, 1334 - 1355, 31.12.2022

Nuh Doğan

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1206436

Öz

Türkçede geçişlilik her ne kadar anlamsal bir olgu olarak tanımlansa da çoğunlukla katı söz dizimsel bir ölçüte, yani en az iki üyeli fiillerin cümlede sadece yükleme durumunda Nesne almasına bağlanmıştır. Geçişliliğin farklı söz dizimsel yapı ya da durum çerçeveleriyle kodlanabileceği göz ardı edilmiş ve tek tip geçişlilik tasarlanmıştır. Ancak geçişliliğin farklı dereceleri vardır ve fiilleri katı söz dizimsel bir ölçüte dayanarak geçişli ve geçişsiz diye iki keskin sınıfa ayırmak mümkün değildir. İki (2) ve üç (3) üyeli fiiller az ya da çok, yüksek ya da düşük geçişlidir ve geçişlilik ölçeğinde hiyerarşik olarak sıralanır. Diller geçişliliği imkânları ölçüsünde belirli formal yapılarla kodlar. Türkçede geçişlilik, yabancı dillerin geçişlik kodlama imkânlarına koşut biçimde [YAL-YÜK] durum çerçevsine indirgenmiştir. Türkçenin diğer dillere nispeten geçişliliği farklı kodlama imkânları vardır. Bu çalışmada Türkçenin diğer dillere nispeten geçişliliğin farklı derecelerini anlamsal geçişliliğe koşut biçimde formal olarak farklı durum çerçeveleriyle kodladığı iddia edilmiştir. Geçişli ve geçişsiz fiil ayrımında geleneksel olarak kullanılan ölçütlerin Türkçe geçişliliği tanımlayamadığı, geçişlilik kodlamanın yükleme durum ekli tamlayıcıyla kısıtlanamayacağı ileri sürülmüştür. Lazard’ın (1998: 235-245), “bir dilde iki tamlayıcı ya da katılanlı farklı cümle yapıları varsa birden fazla geçişlilik yapısı vardır” görüşünden hareketle Türkçede iki katılanlı yapıların prototip geçişliliğe nispeten az ya da çok geçişli olarak sınıflandırılabileceği iddia edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Geçişlilik, Geçişlilik hiyerarşisi, Türkçe fiiller, Durum çerçeveleri, Nesne.

Transitivity Hierarchy in Turkish

Öz

Although transitivity in Turkish is defined as a semantic phenomenon, it is mostly tied to a strict syntactic criterion, that is, verbs with at least two members take an object in the sentence only in the case of accusative. It has been ignored that transitivity can be coded with different syntactic structures or case frameworks and uniform transitivity is designed. However, there are different degrees of transitivity, and it is not possible to divide verbs into two sharp classes, transitive and intransitive, based on a rigid syntactic criterion. Verbs with two (2) and three (3) members are more or less high or low transitive and are ranked hierarchically on the transitive scale. Languages encode transitivity with certain formal structures to the extent of their possibilities. The transitivity in Turkish has been reduced to the [NOM-ACC] case frame in parallel with the transitive coding possibilities of foreign languages. Turkish has different coding possibilities as it is relatively transitive to other languages. In this study, it is claimed that Turkish formally encodes different degrees of transitivity with semantic transitivity in relation to other languages with different case frames. It has been argued that the traditionally used criteria for distinguishing transitive and intransitive verbs cannot define Turkish transitivity, and transitive coding cannot be restricted by the complement with the case.Based on Lazard's (1998: 235-245) view that “if there are different sentence structures with twocomplements or two-participants in a language, there is more than one transitive structure”, it has been claimed that the structures with two-participants in Turkish can be classified as more or less transitive relatively to the prototype transitive

Anahtar Kelimeler

Geçişlilik, Geçişlilik hiyerarşisi, Türkçe fiiller, Durum çerçeveleri, Nesne.

Kaynakça

• Aydın, T. (2007). Arapça ve Türkçede Cümle Yapısı- Yabancılara Arapça Cümle Öğretimi. [Yayımlanmamış doktora tezi] Gazi Üniversitesi.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baydar, T. (2008). -Dan Ekli Özne Üzerine. Tür Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi, 676, 19-24.
• Baydar, T. (2008). -Dan Ekli Özne Üzerine. Tür Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi, 676, 19-24.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe Dilbilgisi. Dergâh Yayınları.
• Boz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde +Dan Ekli Nesne Ögesi Üzerine. İçinde V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (s. 501- 511). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Boz. E. 2009. Türkiye Türkçesinde Özne Durum Biçimbirim Alabilir mi? Turkish Studies, 4(3), ss. 2371-2377.
• Bulak, Ş. (2012). Türkiye Türkçesinde Düz Tümleç (Nesne). Electronic Turkish Studies, 7(1), 419-438
• Cemiloğlu, İ. (2000). Nesne Kavramı Üzerine. Milli Eğitim Dergisi, 148.
• Creissels, D. (2017). Transitivity, Valency and Voice. European Summer School in Linguisstic Typology. Porquerolles.
• Çat, F., & Kuzu, T. (2017). Türkçede “özne” nin tanımlanma ve öğretimi sorunu. Türkçe eğitimi güncel araştırmaları, s.136-148.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri: Osmanlı Lehçesi. (çev: Ali Ulvi Elöve), Maarif Vekaleti.
• Dixon, R. M. W. (1994). Ergativity. Cambridge University Press.
• Doğan, N. (2010). Türkçede Nesneyi Belirleme Sorunu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(10), 225-230.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişikleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Doğan, N. (2015). Türkçede Orta Çatı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 195-206.
• Doğan, N. (2022). Formal and Semantic Hierarchy of Turkish Transitive Verbs. İçtimaiyat, 6(2), 688-703.
• Durak, M. (2001). Türkçe’de Dolaylı Tümleç Yoktur. Çağdaş Türk Dili Dergisi, 14, 342-343.
• Ediskun, H. (1999). Türk Dil Bilgisi. Remzi Kitapevi.
• Emre, A. C. (1954). Türkçede Cümle. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1954, 105-180.
• Erdem, M. (2016). Türkçede Fiiller ve Sınıflandırma Sorunları. Turkish Studies, 11(20), 185-200.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Fillmore. C. J. (2003). Valency and Semantic Roles: the Concept of Deep Structure Case. İçinde Vilmos Ágel vd. (eds.), Dependency and valency - Dependenz und Valenz: An international handbook of contemporary research - Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung (s. 457-475). Walter de Gruyter.
• Gencan, T. N. (1983). Dilbilgisi. Kanaat Yayınlar.
• Givón, T. (1985). Ergative morphology and transitivity gradients in Newari. İçinde F. Plank (Ed.), Relational typology (p. 89–107). Mouton.
• Givón, T. (1995). Functionalism and grammar. John Benjamins Publishing.
• Gülensoy, T. (2010). Türkçe El Kitabı. Akçağ Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Kültür Bakanlığı Yayınları
• Haspelmath, M. (2015). Transitivity prominence. İçinde Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages (ss. 131-148). De Gruyter Mouton
• Hopper, P. J. & Thompson, S. A. (1980). Transitivity in grammar and discourse. Language, 56, 251–299.
• Karahan, L. (2011). Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine. Türk Dili Üzerine İncelemeler (ss. 249-262). Akçağ Yayınları.
• Kishimoto, H., Kageyama, T. and Sasaki, K. (2015). Valency classes in Japanese. Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages (s. 765-807). Berlin: De Gruyter Mouton, Kishimoto, H.,Kageyama, T. and Sasaki, K. (2015). Valency classes in Japanese. İçinde Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages (s. 765-807). Berlin: De Gruyter Mouton,
• Kittelä, S. (2002). Remarks on the basic transitive sentence. Language Sciences, 24, 107-130.
• Korkmaz, Z. (1999). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatısı Üzerine Görüşler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten) 1996, 159- 165.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lazard, G (2003). Romance Objects Transitivity in Romance Languages. İçinde Giuliana Fiorentino (Ed.), What is an object in a crosslinguistic perspective? (ss. 1-17). Mouton de Gruyter
• Lazard, G. (1998). Actancy. Mouton de Gruyter.
• Lazard, G. (2002). Transitivity revisited as an example of a more strict approach in typological research. Folia Linguistica, 36 (3–4), 141–190.
• Lübimov, K. (1963). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Ekler. Türk Dili. 147, 150-155.
• Lübimov, K. (1963). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Ekler. Türk Dili, 147, 150-155.
• Malchukov, A. (2005). Case pattern splits, verb types, and construction competition. İçinde Mengistu Amberber & Helen de Hoop (Eds.), Competition and Variation in Natural Languages: the Case for Case (ss. 73–117). Elsevier.
• Malchukov, A. (2015). Valency classes and alternations: Parameters of variation. İçinde Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages, (ss. 73–130). De Gruyter Mouton.
• Malchukov, A., Haspelmath, M. & Comrie, B. (2010). Ditransitive constructions: a typological overview. İçinde Andrej Malchukov, Martin Haspelmath & Bernard Comrie (Eds.), Studies in Ditransitive Constructions (ss. 1–65). Mouton de Gruyter.
• Mehmetoğlu, A, (2006). Türkiye Türkçesi Öğelerine Yeni Bir Bakış, Değişim Yayınları.
• Næss, A. (2007). Prototypical Transitivity. John Benjamins Publishing Company.
• Sadullah, M. (2004). Türkçe Yeni Sarf ve Nahiv Dersleri (Haz. Tuncer Gülensoy, Mustafa Fidan). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sev, G. (2004). Çıkma Durumu Ekinin Nesne Görevinde Kullanımı. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-26 Eylül 2004), (ss. 2655- 2666). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sinanoglu, S. (1960). Yönelim Düşümlü Ad. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 103, 337–339.
• Tahir Kenan (2004), Kavaid-i Lisan-ı Türki. (Haz.: Leyla Karahan - Ülkü Gürsoy), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taneri, M. (1993). The Morpheme -Il/(I)n: The syntax of Personal Passives, Impersonal Passives and Middles in Turkish [Doctoral Dissertation], University of Kansas.
• Tariktaroğlu, A. (1996). Türkçede Özne Sorunu. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 536, 192-194.
• Tsunoda, T. (1981). Split case-marking in verb types and tense/aspect/mood. Linguistics, 19, 389–438.
• Tsunoda, T. (1985). Remarks on transitivity. Journal of Linguistics, 21(2), 385–396.
• Tsunoda, T. (1999). Transitivity. İçinde K. Brown and J. Miller (Eds.) Concise Encyclopedia of Grammatical Categories, (ss. 383–391). Elsevie
• Turan, Z. (1999). Öznenin Cümledeki Kimlik Problemi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 79-83.
• Üstünova, K. (2015). Eylem-Nesne İlişkileri Üzerine Sadece {-I}, {-Ø} Ekleriyle Çekimlenmiş Ad / Zamir Alan Eylemler Mi Geçişli Sayılmalıdır? Turkish Studies, 10(16), 1143-1152.
• Yücel, B. (1999). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları. İçinde Türk Gramerinin Sorunları II (s. 156-201). TDK Yayınları.