Türkçede Az- / Yaz- Fiili ve Türevleri

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 3, 1248 - 1258, 31.12.2023

Sunay Deniz

https://doi.org/10.33437/ksusbd.1329883

Öz

Türkçede yaz- fiili “Günah işlemek, hata etmek, yanılmak, suç işlemek” anlamında Eski Türkçe metinlerden itibaren kullanılan bir sözcüktür. İlk yazılı metinlerde sadece “yazın-“ ve “yazuḳla-“ biçimi bulunan sözcük, Uygurca metinlerde yapım ekleriyle genişletilmiş farklı şekilleriyle kullanım sahasını biraz daha genişletmiştir. Özellikle tarihi lehçelerimizden Karahanlı Türkçesi ve Harezm Türkçesi metinlerinde “yaz-, yazuḳ, yazım, az-, azmışraḳ, azġan, azġanraḳ, azıtġan, azġır, azġuçı, azıt-, yazuḳ ḳıl-, yazuḳ yüdügli, yazuḳluġ bol-, yazuḳsuz, yazuḳlarnı yarlıḳa-, yazuḳḳa uġramadaçı, yazım ḳılmaġu” gibi pek çok biçimiyle isim, sıfat-fiil, isim - fiil, birleşik fiil gibi yapılarda oldukça işlek bir biçimde kullanılmıştır. Bugün Türkiye Türkçesi yazı dilinde yaz- köküne dayanan “yazık” ve “yazıksız” biçimlerinin kullanılmasına karşın bu kökün bir başka biçimi olan “az-“ kökünün ve türevlerinin daha çok kullanıldığı görülmektedir.
Bu çalışmada, ilk yazılı metinlerden bu yana “az- / yaz-“ fiilinin anlamı, türevleri ve birleşik yapılardaki şekilleri araştırılmıştır. Bunun için tüm tarihi lehçe sözlükleri ve ilgili metinler taranmış, taranan metinlerden örnek cümleler alınarak fiilin tarihi seyri incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

yaz-, az-, türetme, söz varlığı

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig Ⅰ Metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig Ⅲ İndeks. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 47, Seri: Ⅳ- Sayı: A 12.
• Arat R. R. (2006). Atabetü’l Hakayık. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan. En Eski Türkçe’nin İzlerinde, Simurg Yayınları, İstanbul 2000.
• Argunşah, M., & Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā Giriş-Metin-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, A. (2012). Türkçede Artzamanlı Sözvarlığı Boyutuyla: ‘Yazuk/Yazık’Kelimesi Ve Soydaşları Üzerine, Türk Dünyası Araştırmaları, 101 (201), 129-155.
• Alibekiroğlu, S. (2013). Türkçede Ön Seste ‘y’, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter, p. 685-710.
• Bayat, F., & Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2020). Orta Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Bulduk, T.B. (2018). Kelime Başında Y Foneminin Düşmesi: Kâbûs-Nâme ve Türkiye Türkçesi Ağızları Örneği, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:10, Sayı:30, 944-991.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Enderun Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turish. Oxford At The Clarendon Pres.
• Çev: Çakan, A. (2022). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Mes’ūd Bin Aḥmed Süheyl ü Nevbahar İnceleme- Metin-Sözlük. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Demirci, Ü. Ö. (2021). Kutb’un Ḫusrav u Şîrîni, Giriş, Metin, Tıpkıbasım. Kesit Yayınları.
• Derleme Sözlüğü. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅰ-Ⅵ. Türk Dil Kurumu Yayınları. Eckmann J. (2004). Nehcü’l-Feradis Ⅰ Metin Ⅱ Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1995). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Sosyal Yayınlar.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikayesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamılton, J. R. (2020). Prens Kalyanamkara Papamkara Hikayesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (1994). Kıssa-i Yusuf Yusuf u Züleyha. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. Say Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Liber Yayınları.
• Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. Adam Yayınları.
• Özönder, S. B. (1998). Üç İtigsizler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (2019). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sevinçli, V. (2017). ‘Y’ Ünsüzü Ve İşlevleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (38), 45-56.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler Ⅱ Maytrısimit. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. Simurg Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2018). ⅩⅣ. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi 2 Sözlük. Dergâh Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2022). Kültigin Yazıtı Notlar. Bilge Kültür Sanat.
• Toparlı, R., & Argunşah, M. (2018). Mu’înü’l- Mürid. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., & Vural, H., & Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tıetze, A. (2019). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Dokuzuncu Cilt Y-Z. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tıetze, A. (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Birinci Cilt A-B. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Türkçe Sözlük. (2005). Ankara. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları.