Batı Oğuz Grubundaki “En Az Çaba Yasası”na Bağlı Uyum Süreçlerinin Dîvânu Lugâti't-Türk Bağlamında Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: Divanu Lügati't Türk'ün 950. Yıl Dönümü, 165 - 177, 22.12.2024

Ensar Kılıç

Öz

Dilsel iletişimin mümkün olan en az enerji ve işlemle, sağlıklı ve kullanışlı şekilde gerçekleşmesini sağlayan doğal ilkeler bütününe “en az çaba yasası” adı verilir. Bu ilkeler fonetik/fonoloji, morfoloji, söz dizimi ve söz varlığı gibi dilin tüm boyutlarında etkin ve koordineli olarak çalışır. Nitekim dillerin tabii algoritmaları, neyin ekonomik olduğu konusunda en doğru kararları vermek üzere programlanmıştır. Bu sebeple her dil, yeni karşılaştığı durumlara ve artık yeterince kullanışlı olmayan unsurlarına; değişimler, eksiltmeler ve hatta bazen artırımlar yoluyla yeni çözümler üretir. Eğer üretilen bu çözümlerden biri, belirli bir dilsel algoritmada yer alan çok sayıdaki yapının sorununu pratik olarak çözüyorsa, bu o dil için yeni bir uyum kategorisi veya karakteristik bir değişim hâline gelir. İşte bu çalışmada, Dîvânu Lugâti't-Türk’teki filolojik materyalle Oğuz grubunun tarihî ve çağdaş dönemlerine ait bilgiler karşılaştırılarak özellikle Batı Oğuz grubunun uyum kategorileri ve bu grupta oluşan değişimlerin sebeplerinin tespiti amaçlanmıştır. Seslerin ve morfolojik parçaların etkileşim ya da dönüşümleri analiz edilirken, fonem teorisine dayalı yöntemler fonomorfolojik bir bakış açısıyla kullanılmıştır. Sonuç olarak Batı Oğuz grubunda; frekans, boğumlanma yeri ve gırtlak uyumu, akıcı seslerin eritilerek boğumlanma süresinden tasarruf edilmesi ve fonolojik kararsızlık yaşayan yapıların fonemik yarılmalar yoluyla istikrara kavuşturulması gibi “en az çaba yasası”na bağlı çok sayıda dilsel mekanizma tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Batı Oğuz Türkçesindeki ünsüz uyumları, En az çaba yasası, Dîvânu Lugâti't-Türk’teki Oğuz Türkçesine ait unsurlar, Fonolojik kararsızlık oluşturan durumlar

Evaluation of Harmony Processes in the Western Oghuz Group Based on the "Law of Least Effort" in the Context of Dîvânu Lugâti't-Türk

Öz

The set of natural principles that enable linguistic communication to occur with minimal energy and processing, in a healthy and practical way, is referred to as the “law of least effort.” These principles function actively and in coordination across all aspects of language, such as phonetics/phonology, morphology, syntax, and vocabulary. The inherent algorithms of languages are designed to make the most accurate decisions about what is economical. For this reason, every language produces new solutions to situations it encounters for the first time, as well as to elements that are no longer sufficiently useful, through changes, reductions, and sometimes even additions. If one of the solutions produced practically resolves the problem of a significant number of structures in a given linguistic algorithm, it becomes a new adaptation category or characteristic change for that language. In this study, it is aimed to identify the adaptation categories of the Western Oghuz group and the reasons for the changes in this group, by comparing the philological material in Dîvânu Lugâti't-Türk with the historical and contemporary periods of the Oghuz group. While analyzing the interactions or transformations of sounds and morphological elements, methods based on phoneme theory were used with a phonomorphological perspective. As a result, numerous linguistic mechanisms associated with the “law of least effort” were identified in the Western Oghuz group, such as frequency, place of articulation and laryngeal harmony, reducing articulation time by liquid sounds elision, and stabilizing phonologically unstable structures through phonemic splits.

Anahtar Kelimeler

Consonant harmony in Western Oghuz Turkish, Law of least effort, Elements of Oghuz Turkish in Dîvânu Lugâti't-Türk, Phonological instability

Kaynakça

• Aydın, H. (2011). Dilde en az çaba ilkesi üzerine. International Journal of Social and Economic Sciences, 1(1), 1-6.
• Avcı, Y. (1997). Özbek Türkçesindeki ünlü uyumlarına dair. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (4), 166-172. Beňuš, Š. (2014). Phonological structure and articulatory phonetic realization of syllabic liquids. Language U, 281.
• Cayıt, N. A. (2019). Gagavuz Türkçesi yazı dili ile Türkiye Türkçesi ağızlarında basit fiillerin mukayesesi, [Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• DLT: Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk - giriş, metin, çeviri, notlar, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Doğan, A. T. (2018). Kelür-/keltür-/ketür-/getür-/getir- ve olur-/oltur-/otur- fiilleri üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (64), 117-130.
• Ercilasun, A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Fajaryanto, G. (2019). The phonological analysis of liquids sound in using dialect palatalization. Prosiding Seminar Nasional Linguistik dan Sastra (SEMANTIKS), 1, 237-245.
• Göksel, A., & Kerslake, C. (2004). Turkish: A comprehensive grammar. Routledge.
• Gül, R., & Hazar, M. (2009). İkiz ünlülü ve çift ünlülü kelimeler üzerine bir tespit çalışması. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 54(2006/2), 51-70.
• Hansson, G. Ó. (2010). Consonant harmony: Long-distance interactions in phonology (Vol. 145). London: University of California Press.
• Hunutlu, Ü. (2018). Türkçede “K- > G- ve T- > D-” değişimleri ve aykırılıkları üzerine düşünceler. Journal of Turkish Research Institute, 63, 161–186.
• Ildırı, N. (2022). Özbek Türkçesinde “Tejamlılık Tamoyili (En az çaba yasası)” ve “Ellipsis (eksiltim)” kavramları üzerine. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 12(4), 2484-2497.
• Johanson, L. (2006). The history of Turkic. In L. Johanson & É. Á. Csató (Eds.), The Turkic languages (pp. 81-125). London: Routledge.
• Karaca, H. (2021). En az çaba yasasının dil alanlarında işleyişi. Turkish Studies - Language & Literature, 16(1), 1-6.
• Kılıç, E., & Ersöz, S. (2020). Zamir/N/’sinin Türkçedeki fonemorfolojik gelişimi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(38), 565-606.
• Kılıç, E. (2021). Türkiye Türkçesindeki bağlayıcı yarı ünlünün art zamanlı gelişimi. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (34), 35-60.
• Ng, M. L., Chen, Y., & Sadaka, J. (2008). Vowel features in Turkish accented English. International Journal of Speech-Language Pathology, 10 (6), 404-413.
• Ölmez, M. (1991). Ana Altayca Sözbaşı *d. Türk Dilleri Araştırmaları, 1, 167-190.
• Ölmez, M. (2008). Eski Türk yazıtlarındaki eşük, kedimlig ve teve üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları Dergisi, 333-340.
• Öztürk, J. (2017). Türk dilinde daha çok çaba isteyen değişimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2182–2208.
• TDK (2024, 15 Ağustos). Abi (maddesi). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/
• Tekin, T. (1975). Ana Türkçede aslî uzun ünlüler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Tokyürek, H. (2021). Eski Uygurca İyi ve Kötü Prens Öyküsü’nde kahramanın yolculuğu. International Journal of Old Uyghur Studies, 3(2), 177-216.
• Tolkun, S. (2007). Eski Türkçedeki -d pekiştirme ekinin Özbekçe ve Türkiye Türkçesindeki izleri. İlmî Araştırmalar, (23), 131-138.
• Tuğuz, Z. (2011). “Evet, hayır” sözcüklerinin türü üzerine. International Journal of Social and Economic Sciences, 1(1), 35-39.
• Uysal, S. (2021). Eski ve Orta Türkçe iki ünlü arasındaki ġ ve g seslerinin çağdaş Kırgızcadaki durumu. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (5), 316-333.
• Uzun, G. (2021). Dilde en az çaba ilkesi bağlamında Kırgız Türkçesinde cümle ögelerindeki eksiltili (eliptik) yapılar üzerine. Journal of International Social Research, 14(76), 1-6.
• Vicentini, A. (2003). The economy principle in language: Notes and observations from early modern English grammars. Mots, Palabras, Words, 3, 37–57.
• Yılmaz, E. (2002). Çuvaşlar ve Çuvaşça. Türkler, 20, 110-118. Yeni Türkiye Yayınları.