Türk İslam Edebiyatinda Bir Tür Olarak Düvâz-deh ve Sirâcî’nin Düvâz-dehleri

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 1 - 15, 30.09.2025

Maruf Çakır

Öz

Edebî eserler yazarının hayatı, edebî kişiliği, aldığı eğitim, inancı, düşünce dünyası, duyguları ve yaşadığı dönemin mühim olayları gibi çok önemli bilgileri yanı sıra müellifin dinî-tasavvufi görüşlerinin de birer taşıyıcısıdır. Şairlerin manzumeleri, bağlı olduğu mezhep veya tasavvufi görüşün etkisiyle muhteva ve tür yönünden diğer şairlerin eserlerinden farklılıklar arz edebilmektedir. Bu bağlamda Alevî ve Bektaşî şairlerin dinî-tasavvufi görüşlerini yansıtan türlerinden biri düvâz-dehtir. Düvaz, düvâz-deh imam, düvaz imam, düvazmam gibi farklı isimlerle anılan bu tür, on iki imamın adlarının sırasıyla anılması, onların faziletlerinin sayılması ve onlara övgülerde bulunulması maksadıyla kaleme alınmaktadır. Bu yönüyle Anadolu sahasında özellikle Alevî ve Bektaşî şairlerce tercih edilmektedir. Bu çalışmada türün genel vasıfları ve tarihî gelişim süreci incelenmiş, ardından 16. yüzyıl şairlerinden Sirâcî’nin düvâz-deh manzumeleri tahlil edilmiştir. Çalışmanın hazırlık aşamasında literatür taraması yapılarak klasik edebiyat, halk edebiyatı ve musikî sahasında tür üzerine yapılan çalışmalar bir araya getirilmiş, araştırmacıların tespit ettiği örnekler incelenmiştir. Türün tanımları, özellikleri ve asırlara göre dağılımları ortaya konmuştur. Yapılan değerlendirmede türün ekseriyetle Alevî ve Bektaşî şairlerce tercih edildiği ancak farklı tarikatların müntesibi olan şuarâca da düvâz-dehler yazıldığı tespit edilmiştir. Çalışma, düvâz-dehleri tahlil edilen Sirâcî’nin (ö. ?/?) on sekiz manzumesiyle bu türde en fazla şiir yazan şairlerden biri olduğunu da göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı , Düvâz-deh , Bektaşî , Alevî , On İki İmam , Sirâcî

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Duvâz-dehs as a Genre in Turkish-Islamic Literature and Duvāz-dehs of Sirācī

Öz

Literary studies contain essential information such as the author’s life, literary personality, education, belief, world of thought, emotions and important events of the period he lived. These studies are also the carrier of the author’s views on religion and Sufism. The poems of poets may differ from the works of other poets in terms of content and genre due to the influence of their Sufi view or the sect they belong to. In this context, one of the genres of Alawī and Bektāshī poets reflecting their religious and mystical views is duvāz-dehs. Duvāz, which is known by different names such as duvāz-deh imam, duvāz imam, duvāzmam, is written for the purpose of mentioning the names of the twelve imams, counting their virtues and praising them. In this respect, it is especially preferred by Alawī and Bektāshī poets in Anatolia. In this study, the general characteristics and historical development process of the genre are analyzed, and the duvāz-deh poems of Sirācī, one of the 16th century poets, are examined. In the preparatory phase of the study, a literature review was conducted and the studies on the genre in classical literature, folk literature and music were brought together and the examples found by researchers were analyzed. Definitions of the genre, its characteristics and its spread according to centuries have been revealed. In the evaluation, it was determined that the genre was mostly preferred by Alawī and Bektāshī poets, but duvāz-dehs were also written by poets who were members of different sects. The study also shows that Sirācī is one of the poets who wrote the most poems in this genre with eighteen poems.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature , Duvāz-deh , Bektāshī , Alawī , Twelve Imams , Sirācī

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Kaynakça

• Akın, Bülent. “Kopuzdan Telli Kur’an’a Türklerde Sazın Kültürel Serüveni ve Kutsallığı”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 20/1 (Haziran 2020), 135-162. https://doi.org/10.32449/egetdid.645242
• Artun, Erman. Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Âşık Çelebi, es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi. Meşâ’irü’ş-şu’arâ. haz. Filiz Kılıç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Aydın, Dilara. “Klasik Türk Şiirinde Düvâz-Dehler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 103 (Eylül 2022), 261-281. https://doi.org/10.34189/hbv.103.013
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîasın’ın Oluşumu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Coşan, M. Esad. Hacı Bektaş-ı Velî ve Bektâşîlik. İstanbul: Server Yayınları, 2013.
• Çakır, Maruf. Sirâcî Dîvânı. Ankara: Son Çağ Akademi, 2022.
• Çekmez, Fatih. Kütahya Alevî-Bektaşî Geleneğinde Nefes, Düvaz ve Mersiyeler. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ebü’l-Ferec, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-ʻİlelü’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye. nşr. İrşâdu’l-Hak el-Eserî. Bakistan: İdâretü’l-ulûmi’l-eseriyye, 1981.
• Güler, Kadir. Kütahya Halk Şairleri. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2019.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Alevî-Bektâşî Nefesleri. İstanbul: İnkılap Yayınevi, t.s.
• Hâkim en-Nîsaburî, Ebu Abdillah el-Hâkim Muhammed b. Abdullah en-Nîsaburî. el-Müstedrek ʻalâ’s-sahiheyn. nşr. Mustafa Abdulakdir ʻAtâ. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1990.
• Hakyemez, Cemil. İmamiyye Şiası ve Temel Kavramları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• İçli, Ahmet. “Rûhî’nin Düvâznâmesi”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 45 (2020), 64-84. https://doi.org/10.17498/kdeniz.643731
• İyiyol, Fatih. “Alevî-Bektaşî Geleneğinde Düvâzlar-Düvâzimamlar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27 (2013), 228-250.
• Kanar, Mehmet. Farsça-Türkçe / Türkçe-Farsça Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, 2011.
• Kayaokay, İlyas. “Gazellerde Mahlasın Yeri ve Mahlasın Redif Olarak Kullanılması”. International Journal of Language Academy 5/4 ( Ağustos 2017), 139-161.
• Kutlu, Sönmez. “Aleviliğin Dini Statüsü: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi ya da Metadoksi”. İslâmiyât 6/3 Aleviliğin Teolojisi Özel Sayısı (2003), 31-54.
• Levend, Agâh Sırrı. Dîvân Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Özcan, Hüseyin. “Hataî’nin Elifnâme Şeklinde Yazdığı Düvazdeh”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 76 (Aralık 2015), 191-204. https://doi.org/10.12973/hbvd.76.179
• Özsoy, Bekir Sami. “Âşık Edebiyatında Düvâz Geleneği ve Sünnî Âşıklarda Düvâz”. Kültür Evreni 4/6 (2013), 104- 123.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Tarihi Boyunca Bektaşilik. İstanbul: Yeni Boyut, 1990.
• Tire, Yusuf Özgür. Düvâzdeh İmamların Müzikal Açıdan İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Türkçe Kur'ân Mealleri. Erişim 15.02.2025. https://kuranmeali.com/ Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Vural, Büşra Çelik. “Ehlî’nin Düvâz-nâme Temalı Elif-nâme’si”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 108 (2023), 435-453. https://doi.org/10.60163/hbv.108.028
• Yavuz, Cemalettin. Alevi-Bektaşi Geleneğinde Düvazimamlar. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.