Characteristics of a Cult: Water Cult In Turks

Yıl 2020, Sayı: 7, 24 - 47, 15.12.2020

Hüseyin Uçar

https://doi.org/10.46250/kulturder.779430

Cited By: 4

Öz

The meanings attributed to the water element, which is the indispensable element of natural life, by various cultures in the world, caused water to gain a divine feature overtime and to be called “cult”. This situation is also valid in applications in Turkish culture. Water cult has an important place among objects attributed to sanctity by Turkish communities. Turks believed that water resources such as river, lake, sea, stream, swamp had special powers and soul. This belief continued to exist in other religions adopted by the Turks after the religion of Gök Tanrı (Sky God). When we look at Turkish history, mythology and epics, we see that the water cult has various roles in Turkish state and social life in sundry ways. Therewithal Turkish communities perceived the water cult as an element that organizes their own lives, helps them, makes them victorious against their enemies, gives life, saves them from difficulties and becomes punitive. In this article, first of all, the symbolic meanings of water cult are presented, and then it is tried to give examples of how these meanings are perceived in Turkish culture.

Anahtar Kelimeler

Water cult, Turkish epics, Turkish mythology, Gök Tanrı, Yer su

Bir Kültün Özellikleri: Türklerde Su Kültü

Öz

Dünyadaki muhtelif kültürlerin, doğal yaşamın vazgeçilmezi olan su öğesine yükledikleri anlamlar, suyun zaman içerisinde ilahi bir özellik kazanmasına ve “kült” olarak anılmasına sebep olmuştur. Türk kültüründeki uygulamalara baktığımızda da bu durum geçerliliğini korumaktadır. Su Kültü, özellikle İslamiyet öncesi Türk topluluklarının kutsallık atfettikleri nesneler arasında önemli bir yere sahiptir. Türkler nehir, göl, deniz, akarsu, bataklık, ırmak, çay gibi su kaynaklarının özel güçleri olduğuna ve içlerinde bir ruh barındırdıklarına inanmış, çeşitli şekillerde bunları kutsamışlardır. Bu inanç Türklerin, Eski Türk dininden sonra benimsedikleri İslam, Hristiyanlık, Musevilik, Budizm, Maniheizm gibi diğer dinler bünyesinde de varlığını sürdürmüştür. Türk tarihi, mitoloji ve destanlarına baktığımızda su kültünün muhtelif şekillerde Türk devlet anlayışı ve toplum hayatında çeşitli görevler üstlendiğini görürüz. Türk toplulukları suyu kutsal kabul etmekle beraber onu kendi hayatlarını düzenleyen, yardım eden, düşmanlarına karşı galip gelmesini sağlayan, hayat veren, zorluklardan kurtaran ve cezalandıran bir unsur olarak görüp adeta kendi sosyal yaşantılarının bir parçası haline getirmişlerdir. Bu makalede öncelikle evrensel olarak su kültünün sahip olduğu simgesel anlamlar ortaya konmuş, ardından bu anlamların Türk kültüründe nasıl algılandığı konusunda örnekler verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Su kültü, Türk destanları, Türk mitolojisi, Gök Tanrı, Yer-su

Kaynakça

• Akış, İbrahim (2007). “Türkçede Su Kelimesinin Tarihi Gelişimi”. Türk Kültüründe Su. Haz. İbrahim Akış ve Ferhat Aslan. İstanbul: Manavgat Belediyesi Kültür Yayınları, 15-19.
• Akman, Eyüp (2002). “Türk ve Dünya Kültüründe Su Kültü Üzerine Düşünceler”. Kastamonu Eğitim Dergisi, 10: 1-10.
• Akmaz, Gökhan (2019). “Hint, Yunan, Sümer ve Türk Mitolojilerinde Tufan Mitinin Kültürel Bellek Açısından Önemi”. DTCF Dergisi 59(2): 825-843.
• Alaaddin Ata Melik Cuveynî (1988). Tarih-î Cîhan Gûşa. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aslan, Ferhat (2007). “Türk Destanlarında Su Motifi”. Türk Kültüründe Su. Haz. İbrahim Akış ve Ferhat Aslan. İstanbul: Manavgat Belediyesi Kültür Yayınları, 75-99.
• Ayan, Ekrem (2002). “Türk Mitolojisinde Su Kültü ve Yada Taşı”. Türkler Ansiklopedisi-3. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 622-629.
• Beşevliyev, V. (1945). “Proto-Bulgar Dini”. Çev. T. Acaroğlu. Belleten, 10(34): 213-263.
• Cooper, J. C. (1987). Encyclopedia of Traditional Symbols. Londra: Thames and Hudson Publishing.
• Çeşmeli, İbrahim (2015). “Tarihi Kaynaklara Göre Türk Göçebelerinde Dinler, Kültler, Ritüeller ile İkonografi (M.S. 8. Yüzyıla Kadar)”. Art-Sanat, 3: 45-96.
• Çoruhlu, Yaşar (2004). “Eski Türklerde Ölüm”. Cogito (Ölüm: Bir Topografya), 40: 244-269.
• Çoruhlu, Yaşar (2010). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Yaşar (2019). Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Dıngıl, Fatma Aysel (2012). İslam Öncesi Türk Kültüründe Kutsallık İzafe Edilen Maddi Unsurları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eliade, Mircea (1992). İmgeler ve Simgeler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları.
• Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. Çev. Lale Aslan. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ercilasun, Konuralp (2019). Asya Hunları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Erdemir, Palaz, Hatice (2011). “Eski Türklerde Su ve Su Ulaşımı”. Turkish Studies, 6(2): 819-836.
• Ergin, Muharrem (1964). Dede Korkut Kitabı, Metin-Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2017). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, Metin ve İbrahimov, Gaynislam (1996). Başkurt Halk Destanı Ural Batur. Ankara: Türksoy Yayınları.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2017). “Türk Mitlerindeki Motifler (VI.-VIII. Yüzyıllar)”. Journal of Old Turkish Studies, 1(1): 36-75.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2018). “Çin ve Tibet Kaynaklarına Göre Göktürk Mitleri”. Belleten, LXXXII(293): 51-83.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2020). “Bozkır Halklarında Su Kültü”. Tarih ve Kültür Penceresinden Su ve Sağlık Uluslararası Sempozyumu. İstanbul, 69-108.
• Esin, Emel (1978). İslâmiyetten Önce Türk Kültür Târîhi ve İslâma Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, Emel (2004). Osmanlı’dan Ortaasya’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Esin, Emel (2011). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Esin, Osman (2018). “İnanç Temelinde Suyun Yaradılış Düşüncesi ve Geleneksel Yapı Üzerindeki Etkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(58): 61-69.
• Gökyay, Orhan, Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Gömeç, Saadettin (2011). Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gündüz, Tufan (2016). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Hançerlioğlu, Orhan (2000). Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• İlgen, Abdülkadir (2005). “Bozkır Göçebelerinde Sosyo-Ekonomik Yapı”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 49: 817-840.
• İnan, Abdülkadir (1952). “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(4): 19-30.
• İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (2007). “Türklerde Su Kültü İle İlgili Gelenekler”. Türk Kültüründe Su. Haz. İbrahim Akış ve Ferhat Aslan. İstanbul: Manavgat Belediyesi Kültür Yayınları, 55-59.
• İnan, Abdülkadir (2018). Eski Türk Dini Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları.
• İzgi, Özkan (1989). Çin Elçisi Wang Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: TTK Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (2011). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (2017). Umumi Türk Tarihi Hakkında Tespitler, Görüşler, Mülahazalar. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Köprülü, Fuat (2005). Türk Tarih-i Dinisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Onat, Ayşe; Orsoy Sema ve Ercilasun, Konuralp (2015). Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-nu (Hun) Monografisi. Ankara: TTK Yayınları.
• Orkun, Namık, Hüseyin (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2014). Türk Mitolojisi 1-2. Ankara: TTK Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2017). Türklerde Devlet Anlayışı. İstanbul Ötüken Yayınları.
• Özkul, Osman (2015). “Türk Kimliğini Oluşturan Ortak Kültürel Değerler”. Emek ve Toplum Dergisi, 4(8): 166-185.
• Radloff, Wilhelm (1995). Manas Destanı. Haz. Emine Gürsoy Naskali. Ankara: Türksoy Yayınları.
• Roux, Jean-Paul (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Roux, Jean-Paul (1999). Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Sağır, Caner (2006). Temim İbn Bahr’ın Seyahatnamesi ile Mervezî’nin Taba-i Hayavan Eserinin Tercümesi ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Schmidt, Wilhelm (1964). “Eski Türklerin Dini”. Çev. Saadettin Buluç. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 13: 75-90.
• Sümbüllü, Ziya (2004). “Eski Türklerde Defin Şekilleri Üzerine Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2): 61-72.
• Şeşen, Ramazan (2019). İbn Fadlan Seyahatnamesi. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Tanyu, Hikmet (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Tanyu, Hikmet (1978). Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını.
• Tekin, Talât (1994). Tonyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, Talât (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi (1948). “İbn el-Fakih’in Türkler’e Ait Haberleri”. Belleten, 48(12): 11-16.
• Togan, Zeki Velidi (1982). Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tryjarski, Edward (2012). Türkler ve Ölüm. Çev. Hafize Er. İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Turan, Osman (2009). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Türkyılmaz, Atilla (2013). “İslamiyet Öncesi Türklerde Su Kültü ve Günümüze Yansımaları”. Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, 4: 83-100.
• Uluç, Gökbey (2016). Irk Bitig. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Ulutürk, Muammer (2009). “Dinlerde Su Tasavvurları”. Su Medeniyeti Sempozyumu Bildirileri. Konya.
• Yıldırım, Elvin (2017). “Baykal Gölü Çevresindeki Kültürlerin Türklerle Olan Bağlantıları”. Türk Dünyası Araştırmaları, 117(231): 183-192.
• Yolcu, Mehmet Ali (2014a). “Kutsalın Yeniden Üretimi: Kutsal Su İnançları ve Hacıbektaş Zemzem Çeşmesi”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 3-8: 93-102.
• Yolcu, Mehmet Ali (2014b). “Babasız Gebelik Mitleri Bağlamında Türk Mitolojisinde Gök-Yer Dikotomisi ve Ana Tanrıça Kültünün İzleri”. Hitit Üniversitesi SBE Dergisi, 7(1): 70-92.
• Yolcu, Mehmet Ali (2016). “İnancın Meşrulaştırılması Bağlamında Dede Korkut’ta Kültürel Geçiş”. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (İzmir, 19-23 Ekim 2015), C.3. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1547-1552.
• Zeren, Ebru (2015). “Maniheist, Budist ve Hristiyan Türklerde Su ile İlgili İnançlar”. 2. Turgut Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Uluslararası Sempozyumu (Bodrum, 1-4 Kasım 2013). Muğla: Bodrum Belediyesi Yayınları, 136-158.