16. Yüzyılda Osmanlı’da Dinî Değerler ile Sosyal Yapının Korunmasında Nakîbü’l-Eşraflık Makamı

Yıl 2021, Sayı: 9, 221 - 239, 10.06.2021

Savaş Yılmaz

https://doi.org/10.46250/kulturder.896168

Öz

Tarihi süreç içerisinde kadim medeniyetler, devlet düzeninden adaletin sağlanmasına kadar dinin toplum ve yönetim üzerindeki büyüleyici iksirinden faydalanmaya çalışmışlardı. Osmanoğulları da toplumda huzurunun sağlanmasında bu büyüleyici gücün etkisinde kalmışlar, örfî güç ve otoritelerini şerî kanunlarla bezeyerek meşruiyetlerini toplumun genelinde hâkim kılmayı amaçlamışlardı. Ayrıca güç ve iktidarlarını dinî değerlere saygı ve sevgi ile donatarak Hz. Muhammed’in, ehl-i beytine olan hürmetlerini de göstermişlerdi. Onların bu davranışları ehl-i beyte olan sevgi ve saygıyı daha da artırmıştı. Bu durumdan faydalanmaya çalışan müteseyyidler (sahte seyyid ve şerifler); devletin bazı muafiyetlerinden faydalanarak bu durumu gelir kapısı olarak görmüşlerdi. Merkezî yönetim, seyyid ve şeriflik iddiasında bulunanlar hakkında şikâyetler nedeniyle araştırmalar yapılması için başkentte Nakîbü’l-eşrâflık müessesini kurmuştu. Böylece devletin muhtelif yerlerinde kendilerini seyyid ve şerif olarak tanıtarak halkın dinî değerlerini istismar edenlerin halleri taşra yöneticileri vasıtasıyla bu makama bir tezkere ile sorulmuş ve cevabî yazılara göre kararlar verilmişti. Bu bağlamda dinî değerlerin ve toplumsal huzurun sağlanmasında önemli güç olan Nakîbü’l-eşrâflık makamı, din istismarcılarının davranışlarının engellenmesinde önemli görevleri yerine getirmiş ve saltanatın kaldırılmasıyla da kurumsal yapıya son verilmişti. Çalışmanın amacı; Osmanlı idaresinin, Nakîbü’l-eşrâflık müessesesiyle müteseyyidleri tespit ederek dinî değerlerin istismar edilmemesi için almış olduğu tedbirleri belirtmektir. Divân-ı hümâyûna, müteseyyidler hakkında şikâyetlerin yapılması nedeniyle mühimme defterleri araştırmada asıl kaynak olarak belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı Hümâyûn, Nakîbü’l-eşrâf, Seyyid ve şerif, müteseyyid, tebaa

The Institution of Nakîbü'l-Eşraf in the Protection of Religious Values and Social Structure in the Ottoman Empire in the 16th Century

Öz

In the historical process, ancient civilizations sought to take advantage of the fascinating elixir of religion over society and government, from the state order to the establishment of justice. The Ottomans were also influenced by this fascinating power in ensuring peace in society, and they aimed to make their legitimacy dominant in the society by embellishing their customary power and authority with religious laws. Trying to take advantage of this situation, fake sayyids and sheriffs tried to gain income on the religious values of the people by taking advantage of some exemptions of the state. The central government had set up the institution of the prophet's descendants in the capital to investigate the complaints against those who claim to be sayyid and sheriff. Thus, the situation of those who abused the religious values of the people by introducing themselves as sayyids and sheriffs in various parts of the state were asked to this institution by the provincial administrators with an official letter and the decisions were made according to the answers. With the abolition of the sultanete, its institutional structure was ended. Purpose of the study; It is to indicate the measures taken by the central government to prevent the abuse of religious values by identifying false sayyids and sheriffs with the institution of the prophet's descendants. Due to complaints made to the imperial council about fake sayyids and sheriffs, the mühimme books were determined as the main source in the research.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı hümâyûn, Nakîbü’l-eşraf, sayyid and sharif, fake sayyid and sharif, vassal

Kaynakça

• Akdemir, M. Sadık (2016). “Osmanlı Devleti’nde Ispartalı Nakîbü’leşraflar”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37: 171-190.
• Alâüddîn El-Kâzerûnî (2014). Şerhu’l-Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi, Metin-Çeviri. Haz. Mehmet Aktaş vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Ali Seydi Bey (t.y.). Teşrifat ve Teşkilatımız. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Aslan, Nasi (2016). “Adalet Medeniyeti Üzerine”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 28: 9-27.
• Ayar, Talip (2014). Osmanlı Devleti’nde Fetvâ Eminliği (1826-1922). Ankara: DİB Yayınları.
• Barkan, Ömer L. (2000). Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi II. Haz. Hüseyin Özdeğer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Bassano, Luigi (2011). Kanunî Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat. Çev. Selma Cangi. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Beyazıt, Yasemin (2014). Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: TTK Yayınları.
• BOA (1994). 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Özet, Transkripsiyon. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA (1996). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979 / 1570-1572), Özet, Transkripsiyon ve İndeks-I. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA (1998). 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976 / 1567-1569), Özet, Transkripsiyon, İndeks. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Cin, Halil (2016). Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması. Ankara: Berikan Yayınları.
• Daşcıoğlu, Kemal (2007). İskân, Suç ve Ceza: Osmanlı’da Sürgün. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Faroqhi, Suraiya (2011). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla. Çev. Elif Kılıç. İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Fodor, Pal (2016). İmparatorluk Olmanın Dayanılmaz Ağırlığı. Çev. Özgür Kolçak. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Gökbilgin, M. Tayyib (1977). Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hassan, Ümit (1998). İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Işık, Ayhan (2014). “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi ve Meşihât Arşivindeki Nakîbü’l-Eşrâf Defterleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 4: 213-285.
• İbrahim Müteferrika (1980). Milletlerin Düzeninde İlmî Usüller (Usûl’ül-Hikem Fî Nizâm’il-Ümem). Haz. Ömer Okutan. İstanbul: MEB Yayınları.
• İdris-i Bitlisî (2019). Heşt Behişt VII, Ketîme Fatih Sultan Mehmed Devri (1451-1481). Çev. Muhammed İbrahim Yıldırım. Ankara: TTK Yayınları.
• İnalcık, Halil (2010a). Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak: Kuruluş. İstanbul: Hayykitap.
• İnalcık, Halil (2010b). Osmanlılar: Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, Halil (2016). Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İpşirli, Mehmet (2021). Osmanlı İlmiyyesi. İstanbul: Kronik Yayınları.
• Kazıcı, Ziya (1983). İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Kazıcı, Ziya (1996). İslam Kültür ve Medeniyeti. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kıa, Mehrdad (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat. Çev. Özgür Özol. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Kur’ân-ı Kerîm (2017). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Küçükaşcı, Mustafa S. (2009). “Tarihi Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanılması”. Osmanlı Araştırmaları, 33: 86-129.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (1991). “Lütfi Paşa Asafnâmesi”. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 49-99.
• Lybyer, Albert Howe (2011). Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi. İstanbul: Sarmal Yayınları.
• Mumcu, Ahmet (2007). Osmanlı Devleti'nde Siyaseten Katl. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Mustafa Nuri Paşa (1992), Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, C. I-II. Haz. Neşet Çağatay. Ankara: TTK Yayınları.
• Ortaylı, İlber (2008). Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi. İstanbul: Cedit Neşriyat.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1946). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: MEB Yayınları.
• Sarıcık, Murat (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Nakîbü’l-Eşraflık Müessesesi. Ankara: TTK Yayınları.
• Taneri, Aydın (2019). Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumun Gelişmesi ve Saray Hayatı-Teşkilatı. Haz. Mehmet Akif Erdoğru. Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail H. (1988). Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail H. (2004). “Osmanlılar’da Nakîbu’l-Eşraflık”. Marife, 3: 431-438.
• Uzunçarşılı, İsmail H. (2011). Osmanlı Tarihi I. Ankara: TTK Yayınları.
• Ülken, Hilmi Z. (2008). Millet ve Tarih Şuuru (Seçme Eserleri I-II). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ünal, Mehmet A. (2011). Paradigma Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Ünal, Mehmet A. (2012). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Yılmaz, Hacı (2018). “Osmanlı’da Nakîbu’l-Eşraflık Kurumu ve Eyâlet-i Rum’da Seyyitler Defteri”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 725-737.
• Arşiv Belgeleri: BOA MD, 8, h. 345, s. 30; BOA MD, 10, h. 572, s. 352; BOA MD, 23, h. 272, s. 104; BOA MD, 24, h. 104, s. 36; BOA MD, 29, h. 129, s. 320; BOA MD, 29, h. 149, s. 62; BOA MD, 29, h. 160, s. 68; BOA MD, 50, h. 13, s. 7; BOA MD, 50, h. 219, s. 48; BOA MD, 69, h. 24 s. 16-2; BOA MD, 69, h. 107, s. 59-2; BOA MD, 69, h. 165, s. 93-2; BOA MD, 73, h. 217, s. 94.