Osmanlı'da Sipahi ve Köylü Bağlamında Devlet Kapısı

Yıl 2023, Sayı: 18, 308 - 328, 10.09.2023

Savaş Yılmaz

https://doi.org/10.46250/kulturder.1291600

Öz

16. yüzyılın ikinci yarısı Osmanlı siyasi yapısında; buhranlar ile bidatların zuhur ettiği, saray içi hizipler arası mücadelelerin yoğunlaştığı, liyakatlı devlet adamlarının pasifize edildiği bir buhran dönemi idi. Merkez ve taşra yöneticilerinin; suistimalleri, rüşvet ile yakınlarını koruyup kollamaları, değişik şekillerde kanunda ve defterde olmayan angaryaları ile reâyâya zulüm ve zorbalıkları bu dönemde yoğunluk kazanmıştı. Bu bağlamda yönetimde beliren olumsuzlukların, reâyânın gündelik yaşamında ne gibi rahatsızlıklara neden olduğu ile kır yerleşkelerindeki sipahinin; yönetimdeki otorite boşluğunda yararlanarak, kanuna ve deftere uymayan hallerinin neler olduğunun araştırılması gerekmiştir. Osmanlı hazinesinin doğrudan gelir kalemleri arasında yer alan kır yerleşkelerinde toplanan vergiler önemli bir paya sahipti. Üretim üzerinde birinci derecede etkili olan köylü ile sipahinin etkileşimleri; kır yerleşkelerindeki rekolteye olumlu ya da olumsuz yansımaları olduğu için hazinenin gelirini de doğrudan etkilemekteydi. Son dönemlerde doktora tezleri ile makalelerde sipahi ile köylüye dair yayınlar kısmen yapılmış olsa da kanun-ı kadîmin bozulduğu III. Murat dönemine dair sipahi ile köylü münasebetleri hakkında doğrudan yayınların azlığı dikkat çekmektedir. Bu mecrada üretimin iki önemli sacayağını oluşturan köylü ile sipahinin, yönetim için ne kadar önemli olduğu ile bu iki sınıfa karşı yönetimin bakış açısının araştırılması gerekmiştir. Çalışmamızda köylü ile sipahi anlaşmazlıkları hakkındaki hükümleri ihtiva eden mühimme defterleri, ana kaynak olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı hümâyûn, sipahi, reâyâ/köylü, arz-i hal, hüküm

Government Office in the Context of Cavalry and Peasantry in the Ottoman Empire

Öz

The second half of the 16th century was a period of crises in the Ottoman political structure during which innovations occurred with crises, the struggles of the factionists within the palace intensified, and efficient statesmen were passivated. It was in this period that the malfeasance of central and rural managers’ nepotism for and protection of their relatives through bribery, the cruelty and persecution they applied to rayah with illegal and unreasonable drudgery gained intensity. It is necessary to investigate, in this context, what adversities in the daily life of rayah stemmed from the problems that arose in the management and what the circumstances incompatible with law and the book were in the authority gap in the management of cavalry in rural areas The taxes collected from the rural people constituted a considerable quantity among the revenue sources of the Ottoman treasury. The interaction between cavalrymen and peasants, who are primarily effective in production had a reflection, positive or negative, in yield, and consequently affected the revenue of the treasury directly. Although cavalry and peasantry related publications have recently been made in part in doctoral dissertations and articles, the scarcity of direct publications on cavalry- peasantry relationships in the period of Murat the Third, during which kanun-ı kadîm (laws-related to penalization, management, and finance-imposed by the Ottoman sultans in agreement with İslamic rules) degenerated, has drawn attention. In this context, it has become necessary to research how important for the management the cavalry and peasantry, two important pillars of production, and the vantage point from which the management see these two classes. Mühimme defteri (the official records of assembly in the Ottoman Empire), which contains judgements about the cavalry-peasantry disagreements, has been used as the main source in our study.

Anahtar Kelimeler

Divân-ı hümâyûn, sipahi, peasant, the state of supply, provision

Kaynakça

• Akça, Gürsoy (2010). Osmanlı Devletinde Bilgi ve İktidar. Konya: Palet Yayınları.
• Akdağ, Mustafa (2011). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akdağ, Mustafa (2013). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları”. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Albayrak, Sadık (haz.) (1973). Budin Kanunnâmesi ve Osmanlı Toprak Meselesi. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Barkan, Ömer Lûtfi (2001). XV ve XVIıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları Kanunlar. Haz. Hüseyin Özdeğer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınları.
• Barkan, Ömer Lütfi (2000). Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler. Haz. Hüseyin Özdeğer. İstanbul: Üniversitesi Rektörlük Yayınları.
• Cezar, Mustafa (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler. İstanbul: İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Cin, Halil (2016). Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Çağatay, Neşet (1947). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5(5): 483-511.
• Çakır, Baki (2003). Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Demirci, Süleyman ve Arslan, Hasan (2012). Osmanlı Türkiyesi’nde Eşkıya, Devlet ve Siyaset. İstanbul: Yalın Yayıncılık.
• Emecen, Feridun, M. (2004). “Osmanlı’da Yerleşik Hayat Şehirliler ve Köylüler”. Osmanlı Sosyal İktisat Tarihi Makaleler. Der. Alâaddin Aköz. Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ercan, Fuat (2011). Kırsal Yapıda Toplumsal Değişme. İstanbul: Kayhan Matbaacılık Yayınları.
• Ergenç, Özer (2006). XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara: TTK Yayınları.
• Faroqhi, Suraiya (2008). Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak. Çev. Gül Çağalı Güven ve Özgür Türesay. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
• Faroqhi, Suraiya (2010). Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı. Çev. Emine Sonnur Özcan. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Faroqhi, Suraiya (2016). Devletle Başa Çıkmak, Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Çatışmalar ve Suçlar 1550-1720. Çev. Hamide Koyukan Bejsovec. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âlî (2015). Siyaset Sanatı Nushatü’s-Selâtîn. Haz. Faris Çerçi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Genç, Mehmet (1989). “Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi”. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal Ve İktisat Tarihi Kongresi. İstanbul: TTK Yayınları.
• Griswold, William j. (2002). Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611. Çev. Ülkün Tansel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (2004). “Kolonizasyon ve Şenlendirme”. Osmanlı Sosyal İktisat Tarihi Makaleler. Der. Alâaddin Aköz. Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (2014). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: TTK Yayınları.
• İnalcık, Halil (1989). “Köy, Köylü ve İmparatorluk”. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi. İstanbul: TTK Yayınları.
• İnalcık, Halil (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600. Çev. Halil Berktay. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, Halil (2005). Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, Halil (2015). Adâlet Kitabı. Ed. Bülent Arı ve Selim Aslantaş. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İnalcık, Halil (2015). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar–I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İslamoğlu, Huricihan (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karademir, Zafer (2017). İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı, Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560-1660). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Karamursal, Ziya (1989). Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler. Ankara: TTK Yayınları.
• Khoury, Dina Rızk (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul, 1540-1834. Çev. Ülkü Tansel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kia, Mehrdad (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat. Çev. Özgür Özol. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2010). XVI. Asırda Çeşme Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı. Ankara: TTK Yayınları.
• Lewis, Raphaela (2009). Osmanlı’da Gündelik Yaşam. Çev. Adile Runa Orhunsoy. Ankara: Alter Yayıncılık.
• Lütfi, Ahmet (1979). Osmanlı Adalet Düzeni. Sadeleştiren: Erdinç Beylem. İstanbul: Fatih Yayınevi.
• Mumcu, Ahmet (1976). Hukuksal ve Siyasal Kararlar Organı Olarak Divan-ı Hümayun. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınlarından No: 394.
• Orhonlu, Cengiz (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Öz, Mehmet (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: TTK Yayınları.
• Pamuk, Şevket (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pulaha, Selami ve Yücel, Yaşar (haz.) (1988). I. Selim Kanûnnâmesi (1512-1520) ve XVI. Yüzyılın İkinci Yarısının Kimi Kanunları. Ankara: TTK Yayınları.
• Schweigger, Salomon (2014). Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581. Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Singer, Amy (2008). Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler. Çev. Sema Bulutsuz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tabakoğlu, Ahmet (2005). İktisat Tarihi Toplu Makaleler I. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Ünal, M. Ali (2012). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• White, Sam (2013). Osmanlı’da İsyan İklimi erken Modern Dönemde Celâli İsyanları. Çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (haz.) (1994). (1994). 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Özet Transkripsiyon. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (haz.) (1995). 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564 1565), Özet Transkripsiyon. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. (haz.) (1998). 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567 1569), Özet Transkripsiyon. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Yılmaz, Savaş (2017). III. Murat Döneminde Divân-ı Hümâyûn Gündeminde Osmanlı Köyü ve Köylüsü. Doktora Tezi. Ankara. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, Savaş (2019). “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üretimden Pazara Osmanlı Köylüsünün Karşılaştığı Yapısal Sorunlar ve Bu Sorunlara Karşı Merkezi Yönetimin Aldığı Tedbirler”. Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4(2): 746-778.
• Yılmaz, Savaş (2021). “XVI. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminde Mehayif Müfettişleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(4): 1521-1541.
• Yılmaz, Savaş (2021). Osmanlı Devletinde Bürokrasi ve Tebaa (Kuruluştan XVI. Yüzyıla Kadar). Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları.