ZÂHİDÎ-İ KONEVÎ’NİN ÜÇ DİLLİ (ARAPÇA-FARSÇA-TÜRKÇE) MANZUM SÖZLÜĞÜ: TEVFİYYE

Yıl 2022, Sayı: 5, 65 - 83, 14.06.2022

Yunus Kaplan

Öz

Muhayyel olan düşüncelerin kelimelerle şekil bulmuş hâli olan manzum metinler, sadece insan gönlüne ve ruhuna hitap eden bedii zevke sahip düşüncelerde değil aynı zamanda toplumun kültürel inşası, sahip olduğu temel değerlerin muhafazası ve idâmesinde büyük önemi haiz olan hemen her konuda müellifler tarafından tercih edilmiştir. Osmanlı’nın dil, kültür ve edebiyatının şekillenmesinde büyük role sahip olan; aynı zamanda eğitim ve öğretimin her safhasında öğrenilmesi büyük bir ihtiyaç olarak görülen Arapça ve Farsçanın öğretimine destek olmak için hazırlanan sözlükler de manzum metinlerin tercih edildiği alanlardan biri olmuştur.

Kelimelerin daha kolay öğrenilmesi ve hafızada kalıcı hâle gelmesi amacıyla tanzim edilen manzum sözlükler, Anadolu’da 13. yüzyıldan itibaren Arapça-Farsça şeklinde görülmeye başlamıştır. Osmanlılar döneminde ise Türkçe-Rumca, Türkçe-Ermenice, Türkçe-Boşnakça gibi farklı örneklere de sahip olmakla birlikte daha çok Farsça-Türkçe, Arapça-Türkçe ve Arapça-Farsça-Türkçe şeklinde yaygınlık kazanmıştır. Bu minvalde kaleme alınan manzum sözlüklerden biri de Zâhidî-i Konevî’nin Arapça-Farsça-Türkçe tanzim ettiği Tevfiyye’dir. 1143/1730 yılında telif edilen ve şimdilik bilinen tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde Hafid Efendi Koleksiyonu “441” numarada kayıtlı bulunan ve 635 beyitten müteşekkil bu eserde; takribi 1400 Arapça, 1500 Farsça ve 1300 de Türkçe kelime veya ibarenin karşılığına yer verilmiştir.

Bu çalışmada Tevfiyye’nin şekil ve muhteva özellikleri üzerinde durularak, metinden seçilen bazı bölümlerin çeviri yazılı metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, manzum sözlük, üç dilli sözlükler, Zâhidî, Tevfiyye

Kaynakça

• Ahterî, Mustafa (1310). Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Matbaa-yı Âmire.
• Aksoy, Ömer Asım (1960). “Dürrü'n-Nizâm ve Nazmü'l-Cevâhir”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara. s. 145-171.
• Aksoy, Ömer Asım (1960). Şeyh Ahmed ve Nazmü’l-Leâl. Ankara: TTK Yayınları.
• Arslan, Mustafa (2011). Menâzımü’l-Cevâhir: Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük. Ankara: Genesis Kitap.
• Arslan, Mustafa (2013). U’cubetü’l-Garâyib, Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük: İnceleme, Metin, Dizin. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demiral, Abdullah (2021). “Malatyalı Sun’î’nin Fethu’l-Fettah Adlı Üç Dilli (Arapça-Farsça-Türkçe) Manzum Sözlüğü”. Prof. Dr. Sadettin Özçelik Armağanı. (Editör Erdoğan Boz ve Fevzi Karademir). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Devellioğlu, Ferit (2011). Ansiklopedik Osmanlıca-Türkçe Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Doğan Averbek, Güler (2018). “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. S. 21. s. 85-114.
• Doğan Averbek, Güler (2019). “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler (Tuhfeler)”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. S. 23. s. 62-83.
• Düzenli, Mesut Bayram (2015). Tuhfe-i Se-Zeban: İnceleme, Tenkitli Metin, Tıpkıbasım, Sözlük. İstanbul: Erguvan Yayınevi.
• Efe, Zahide (2020). Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfe-i Vâfî. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. C. 9. S. 21. s. 107-128.
• Ekici, Hasan (2021). Lügat-i Hoş-Eda (Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
• Eliaçık, Muhittin (2013). “Türkçe-Arapça Manzum Bir Lügat: Müfîdü’l-Müstefîdîn ve Büyük İstinsâhî Farklar”. Turkish Studies. C. 8. S. 13. s. 81-93.
• Gıynaş, Kamil Ali (2016). Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân: Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük. İstanbul: Asur Yayınları.
• Güler, Kadir (2016). “Dil Öğretiminde Manzum Sözlüklerin Rolü ve Tuhfe-i Nushî”. International Journal of Social Science. S. 49. s. 157-174.
• İmamoğlu, A. Hilmi (1993). Farsça-Türkçe Manzum Sözlükler ve Şâhidî’nin Sözlüğü (İnceleme- Metin). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Kaplan, Yunus (2017). “Üç Dilli (Arapça-Farsça-Türkçe) Manzum Bir Sözlük: Lugat-ı Kerîmî”. Elginkan Vakfı Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı “Gelenekten Geleceğe Türk Sözlükçülüğü”. 19-21 Nisan. İstanbul.
• Kaplan, Yunus (2018). “Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Lugat-ı Visâlî”. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. C. 7. S. 15. s. 54-75.
• Kaplan, Yunus (2020). “Müellifi ve Telif Tarihi Meçhul Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Bülgatü’s-Sıbyân”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 3. s. 41-70.
• Kaya Hasan-Bünyamin Ayçiçeği (2019). Müsellesname, Osman Şakir'in Manzum Sözlüğü. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Kılıç, Atabey (2007). “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”. Turkish Studies. C. 2. S. 3. s. 340-348.
• Kılıç, Hulusi (1989). “Ahterî”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: TDV Yayınları. s. 184-85.
• Kılıç, Hulusi (2010). “Tâcü’l-Luga”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. C. 39. İstanbul: TDV Yayınları. s. 356-57.
• Melhem, Semra (2021). Elmalılı Sübûtî ve Nazmu’s-Sıhâh Adlı Manzum Sözlüğü. Hars Akademi. S. 7. s. 153-169.
• Ölker, Gökhan-Hidayet Duyar (2013). Se-Zebân: Üç Dilli “Arapça-Farsça-Türkçe” Manzum Sözlük. Konya: Palet Yayınları.
• Öz, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Öz, Yusuf (2016). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: TDK Yayınları.
• Salehpoor, Cemşid (1991). Ferheng-i Câmi’-i Fârsî Be-Türkî (Farsça-Türkçe Ansiklopedik Sözlük). C. 1-2. Tebriz: Lale Yayınları.
• Şemseddîn Sâmî (2001). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Yakar, Halil İbrahim (2007). “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Fedâî”. Turkish Studies. C. 2. S. 4. s. 1015-1025.
• Yakar, Halil İbrahim (2009). “Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Nazm-ı Ferâ’id”. Turkish Studies. C. 4. S. 4. s. 995-1024.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, Ozan (2019). Lisânu’l-Acem-Ferheng-i Şu’ûrî. C. 1-4. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Zâhidî-i Konevî. Tevfiyye. Süleymaniye Kütüphanesinde Hafid Efendi Koleksiyonu.