THE RITUALS OF REMOVING THE EVIL EYE, SUFFERING AND FEAR AND THEIR PRACTICES (IN THE EXAMPLE OF BAKU AND SURROUNDINGS)

Yıl 2023, Sayı: 7, 37 - 74, 20.06.2023

Vüsale Musalı

Öz

The social and cultural life, traditions and customs of Baku and nearby settlements on the coast of the Caspian Sea are very colorful. Despite the occupation of tsarist Russia, and then the Soviets, Baku residents tried to preserve their traditions and customs as much as possible. During the Soviet period, the Nowruz festival and religious ceremonies were banned in order to make people forget about national and religious affiliation. After Stalin's death, these prohibitions were somewhat relaxed. Despite Soviet censorship, closed borders prevented some customs and traditions from being forgotten. Some traditions have been naturally renewed due to migration, urbanization and other changes.
In Soviet times, the ethnography of Baku and its environs was not subjected to detailed study. After gaining independence, research in this area was limited to the book of Tevekkul Selimov.
Rituals are an important tool for the transmission of social memory from generation to generation. Despite the development and progress of medicine in the 21st century, traditional medicine and religious magical practices continue to live. This article discusses the rituals and practices of removing the evil eye, suffering, fear, used by folk healers and ojakzadeh in Baku and the surrounding settlements, which have not been collected and studied. The compilation was made from the source persons from Baku and the surrounding settlements, and these materials were evaluated in the context of Turkish mythology and Turkish culture. Thus, in this study, an attempt was made to study and record part of the intangible cultural heritage of Baku and nearby settlements.
As a result of our research, we have witnessed that many rituals are now forgotten and not practiced. Today, to avoid the evil eye, a simple peganum harmala incense is performed, and a childag ritual is performed to get rid of fear. The ritual of the end of ordeal is practiced only at condolence meetings in the form of shaking the tablecloth. Religion is also seen to permeate some magical rituals.

Anahtar Kelimeler

Baku, the evil eye, fear, suffering, ritual

NAZAR, ÇİLE, KORKU GİDERME RİTÜELLERİ VE UYGULAMALARI (BAKÜ VE CİVARI ÖRNEĞİNDE)

Öz

Hazar Denizi kıyısında bulunan Bakü ve civarındaki kasabaların sosyokültürel hayatı, gelenek ve görenekleri çok renklidir. Çarlık Rusya’sı ve daha sonra Sovyetlerin işgaline rağmen Bakülüler gelenek ve göreneklerini ellerinden geldikçe korumaya çalışmışlardır. Sovyet döneminde millî ve dinî kimliğin unutturulması için Nevruz Bayramı ve dinî törenler yasaklanmıştır. Stalin’in ölümünden sonra bu yasaklamalar az da olsa hafiflemiştir. Sovyet sansürüne rağmen sınırların kapalı olması bazı örf ve âdetlerin unutulmasını önlemiştir. Bazı gelenekler ise göç, kentleşme ve diğer değişiklikler sebebiyle doğal olarak yenilenmiştir.
Sovyetler zamanında Bakü ve civarının etnografyası ayrıntılı bir araştırmaya tâbi tutulmamıştır. Bağımsızlığın elde edilmesinden sonra bu alandaki çalışmalar Tevekkül Selimov’un kitabı ile sınırlı kalmıştır.
Toplumsal belleğin kuşaktan kuşağa aktarılmasında ritüeller önemli bir araçtır. 21. yüzyılda tıbbın gelişmesine, ilerleme kaydetmesine rağmen geleneksel tıp ve bazı dinsel büyüsel uygulamalar yaşatılmaktadır. Makalede, Bakü ve civarındaki kasabalarda türkeçareciler, ocakzadeler tarafından uygulanan, derlenmemiş ve araştırılmamış olan nazar, çile, korku giderme ritüelleri ve uygulamaları incelenmiştir. Konuyla ilgili Bakü ve civarındaki kasabalarda yaşayan kaynak kişilerden derleme yapılarak bu materyaller Türk mitolojisi ve Türk kültürü bağlamında değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Böylece çalışmada Bakü ve civarındaki kasabaların somut olmayan kültürel mirasının bir bölümü incelenmeye ve kayıt altına alınmaya çalışılmıştır.
Yaptığımız araştırmalar sonucunda ritüellerin birçoğunun artık unutulduğuna ve uygulanmadığına şahit olduk. Günümüzde nazara karşı basit üzerlik tütsüleme, korku gidermek için çıldağ ritüeli gerçekleştirilmektedir. Çile kesme ritüelinin ise sadece taziyelerde sofra silkeleme şekli uygulanmaktadır. Ayrıca dinin bazı sihir ritüellerine nüfuz ettiği gözlemlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bakü, nazar, korku, çile, ritüel

Kaynakça

• Abdullayev, Bəhlul (1987). Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatına Dair Tədqiqlər. C. VII. Bakı: Elm və Təhsil.
• Acar, Volkan (2016). “Halk Hekimliğinde Akupunktur”. Lokman Hekim Dergisi. 6 (1). s. 10-18.
• Acıpayamlı, Orhan (1962). “Anadolu’da Nazarla İlgili Âdet ve İnanmalar”. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi. 1-2. s. 1-40.
• Aça, Mustafa (2021). “Altaylardan Anadolu’ya Bir Sağaltma Unsuru: Ateş”. Geçmişten Günümüze Avrasya. Çanakkale: Paradigma.
• Aga Khan Museum. (2007). Masterpieces of İslamic Art from the Aga Khan Museum Collection. Geneva: The Aga Khan Trust for Culture.
• Azərbaycan Etnoqrafyası (2007). C. 3. Bakı: Şərq-Qərb. Bayat, Fuzuli (2006). Ana hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Begiç, Hacer (2022). “Anadolu Nazar İnancı ve Nazarlıklar”. Hars Akademi. 5. Aydın Uğurlu ve Geleneksel Sanatlar Özel Sayısı. s. 170-187.
• Bekki, Salahaddin. (2007). “Ateş Etrafında Oluşan Halk İnanışları ve Nevruz Ateşi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 41. s. 249-254.
• Boratav, Pertev Naili (1984). 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınları.
• Durmuş, İlhami (2012). “Türk Kültür Çevresinde Dağlama Geleneği”. Millî Folklor. 95 (24). s. 114-121.
• Fuzûlî (2021). Fuzûlî Dîvânı. (haz.) A. Kılınç. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Füzuli (2005). Əsərləri. Altı Cilddə. C. I. Bakı: Şərq-Qərb.
• Gürkan, Salime Leyla (2006). “Nazar”. İslam Ansiklopedisi. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 444.
• Güvenç, Ahmet Özgür (2009). “Kırk Sayısının Halk Edebiyatı Ürünlerinde Kullanımı Üzerine Bir İnceleme”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 41. s. 85-87.
• Hacıyev, Maqsud (1996). İnanclar, İnamlar. Bakı: Gənclik.
• Harner, Michael (2014). Şamanik Şifa. İstanbul: Ray Yayıncılık.
• Həkimova, Nübar (2015). Azərbaycan Xalq Təbabəti: Nəzəriyyə və Təcrübə. Bakı: Elm və Təhsil.
• Həsənqızı, Almaz (2015). Folklorşünaslığa Giriş. Bakı: Elm və Təhsil.
• İnan, Abdulkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İsmâîl b. Haydar el-Erdebilî (2017). Hatâyî Dîvânı. (haz.) M. Macit. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Kalafat, Yaşar (1993). “Gök Tanrı İnancından Günümüze Kadar Efsunlama “Tu-tu-tu”lama Uygulamaları.” II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Adana: s. 271–286.
• Karakaş, Rezan (2021). “Doğanın ve İnsanın Dirilişinin Simgesi: Yumurta”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 4 (6). s. 31-51.
• Mоlla Pənah Vaqif. (2004). Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb.
• Nəbiyev, Azad (1986). Nəğmələr, İnanclar, Alqışlar. Bakı: Yazıçı.
• Nəsimi, İmadəddin (2004). Sеçilmiş Əsərləri. İki Cilddə. C. I. Bakı: Lidеr Nəşriyyat.
• Nevâde-i Mühelleb Piser-i Muhammed Piser-i Şâdî (2000). Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas (Te’lif-i sâl-ı 520 h.). Vîrâyiş: Seyfeddin Necmâbâdî ve Siegfried Weber. Edingen-Neckarhausen: Deux Mondes Verlag.
• Nizami Gəncəvi (2004). İskəndərnamə: İqbalnamə (tərc. ed. M. Rzaquluzadə). Bakı: Lider Nəşriyyat.
• Oğuz, M. Öcal (2021). “Halk Biliminde Koruma Yaklaşımları ve SOKÜM Sözleşmesinde Kuşaktan Kuşağa Aktarım”. Millî Folklor. 132. s. 5-15.
• Pirsultanlı, Sədnik (2012). Azərbaycan Ağız Ədəbiyyatında Bayatılar. Gəncə.
• Rzayev, Nəsir (2019). Qayalar Danışır. Bakı: Elm və Təhsil.
• Səlimov, Təvəkkül (1993). Abşeronlular. Bakı: Elm və Təhsil.
• Səlimov, Təvəkkül (1994). Abşeron Folklorundan Seçmələr. Bakı: Elm və Təhsil.
• Vaqif Mоlla Pənah (2004). Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb.
• Xəlilov, Rza-Afaq Ramazanova (2014). Bakı Folklor Örnəkləri. I Kitab. Bakı: Elm və Təhsil.
• Xəlilov, Rza-Afaq Ramazanova (2015). Bakı Folklor Örnəkləri. II Kitab. Bakı: Elm və Təhsil.
• Kaynak Kişiler Abilova, Zekiyye (24.01.1962). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Maştağa. Bakü: 56.
• Davudova, Hicran (12.02.1954). Nazar, Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Binekadi. Bakü: 61.
• Elçiyeva, Yasemen (13.05.1950). Çıldağ, Çile. Saray. Bakü: 68.
• Emirova, Gülşen (1.12.1948). Çile. Kürdehanı. Bakü: 70.
• Kasımova, Gülçöhre. (3.06.1954). Nazar, Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 64.
• Kasımova, Aynur (5.08.1975). Nazar. Yasamal. Bakü: 44.
• Memmedova, Gülara. (6.08.1939). Nazar, Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 78.
• Memmedova, Gülzar (11.07.1958). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 61.
• Memmedova, Elmira (15.01.1944). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Masazır. Bakü: 74.
• Musayeva, Seyidzade (?.03.1931). Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 82.
• Musayeva, Süreyya (10.05.1940). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 79.
• Musayeva, Sevil (13.02.1957). Nazar. Yasamal. Bakü: 60.
• Musayeva, Rahime (04.01.1961). Nazar, Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Yasamal. Bakü: 57.
• Musayeva, Mahire (23.08.1968). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Binegadi. Bakü: 51.
• Paşayeva, Hanım (12.09.1967). Nazar, Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Hökmali. Bakü. 51.
• Rahmanova, Terane (2.03.1962). Mıhçengel, Çıldağ, Çile. Gobu. Bakü: 57.
• Salmanova, Mihriban (15.04.1975). Çıldağ, Çile. Nardaran. Bakü. 44.
• Samedov, Azer (26.01.1954). Çıldağ, Çile. Hırdalan. Bakü: 65.
• Samedova, Tutuhanım (14.05.1961). Çıldağ, Çile. Hırdalan. Bakü: 58.
• Soltanova, Hurşide (16.10.1964). Çıldağ, Hırdalan. Bakü. 54.
• Elektronik Kaynaklar “Başımın üstündə qurğuşun əritdi, bədənimə dağ basdı” - Çildağdan reportaj. https://modern.az/az/news/211759/basimin-ustunde-qurgusun-eritdi-bedenime-dag-basdi-cildagdan-reportaj (Erişim Tarihi: 12.04.2023).
• “Çıldağ müalicəsi”: Qorxudan xilas olmaq, yoxsa bəd nəzəri uzaqlaşdırmaq? – https://azerinfo.media/hadise/66054-childaq-mualicesi-qorxudan-xilas-olmaq-yoxsa-bed-nezeri-uzaqlashdirmaq-video.html (Erişim Tarihi: 7.12.2021).
• Axundova, Gülnar. XXI əsrin çıldağı. https://www.azadliq.org/a/2336443.html (Erişim Tarihi: 2.11.2022).
• Çıldağ nədir - mövhumat, ya müalicə üsulu? – VİDEO https://yenixeber.az/cildaq-nedir-movhumat-ya-mualice-usulu-video-6785 (Erişim Tarihi: 11.06.2021).
• http://islamicmanuscripts.info/reference/catalogues/Aga-Khan-2007-Spirit-Life.pdf (Erişim Tarihi: 11.06.2021).
• http://www.baku.azstat.org/section/demography (Erişim Tarihi: 26.02.2023).
• Ibrahimov, Telman. “Dağ-e Eşq” və “Çil Dağ”. Oda sitayişin relikt ayinləri. Dag_e_esq_v_Cil_dag_Oda_sitayisin_reli.pdf (Erişim Tarihi: 12.12.2022).
• Kaya, Doğan. Nevruz Geleneği ve Kırgızlarda Nevruz https://dogankaya.com/fotograf/kirgizlarda_nevruz.pdf (Erişim Tarihi: 19.02.2022).
• Mənşəyi bilinməyən abidə, “Butulka piri” https://oxu.az/society/630305 (Erişim Tarihi: 18.09.2022).
• Xarabalığa çevrilən məscid: Qorxu çıxartmaq üçün ora gedirlər. https://azvision.az/news/167900/---xarabaliga-cevrilen-mescid--qorxu-cixartmaq-ucun-ora-gedirler--fotolar---.html (Erişim Tarihi: 14.07.2022).