شێوازناسیی واتاناسانەی بانگهێشت (مونادا) له شیعری ئەحمەدموختار جافدا

Yıl 2021, Sayı: 4, 109 - 140, 30.04.2021

Yadollah Pashabadi

Öz

ئەحمەدموختار جاف وەک شاعیرێکی ڕۆشنگەر و خاوەن فیکر و هزر و ئەندێشەی کۆمەڵایەتی و سیاسی له مێژووی ئەدەبی کوردیدا جێگای خۆی کردۆتەوه. خوێندنەوەی شیعرەکانی زۆر لایەنی ڕەوانبێژی و ڕیتۆریک و ڕەخنەییمان بۆ دەردەخات. ئەم شاعیره له کەڵک وەرگرتن له بانگهێشتدا خاوەن ئەدگارێکی واتاناسانه بووه؛ چونکه وەک ئەم لێکۆڵینەوەیه ڕوونی دەکاتەوه، زۆر ڕەهەند و لایەنی شیعری و هونەری له بانگهێشتەکانیدا بەدی دەکرێ. ئەم توێژینەوە به شێوەی تەوسیفی سەرجەم شیعره کوردییەکانی داوەته بەر پشکنین و لێکۆڵینەوه له بابەتی بانگهێشت و کارکرد و دەور و کارتێکەرییەکانی له خولقاندنی واتا و دەلالەتدا. بانگهێشت له شیعری ئەحمەدموختاردا زۆر جار به پیتی تایبەت (ئەی، ـا، یا، ه/ـه/ـینه، ئەی+ـا، ئەی+ـه/ـینه، وا) بووه و زۆر جاریش بەبێ پیت. گیاندار و بێ¬گیان و مرۆڤ و غەیری مرۆڤی بانگ کردوو. وشه/ناو/ئاوەڵناو/عیبارەت/ساڕسته/ڕسته/لێکدراو له بانگهێشتەکانیدا بەدی دەکرێ که به هەر یەکیان دەلالەتێکی تایبەتی خولقاندووه. بانگکراوەکانی ئەحمەدموختار زۆر بەربڵاوه و خوا، سروشت، نیشتمان، خەڵک، خۆی و دڵبەرەکەی و چەند کەسی تایبەت دەگرێتەوه که بۆ هەر یەکیان چەندین واتا و دەلالەت وەردەگیردرێ. شوێنی بانگهێشتەکانیش له ڕستەدا سەرەتا، ناوەڕاست، ناو دڵێ ڕستە، کۆتایی ڕستەیه که زۆرترین بانگهێشتەکانی ئەحمەدموختار له ناو دڵی ڕستەدایه.

Anahtar Kelimeler

بانگهێشت, ئەحمەدموختار جاف, شێواز, واتاناسی, لێکۆڵینەوەی ناوەرۆک

شێوازناسیی واتاناسانەی بانگهێشت (مونادا) له شیعری ئەحمەدموختار جافدا

Öz

ئەحمەدموختار جاف وەک شاعیرێکی ڕۆشنگەر و خاوەن فیکر و هزر و ئەندێشەی کۆمەڵایەتی و سیاسی له مێژووی ئەدەبی کوردیدا جێگای خۆی کردۆتەوه. خوێندنەوەی شیعرەکانی زۆر لایەنی ڕەوانبێژی و ڕیتۆریک و ڕەخنەییمان بۆ دەردەخات. ئەم شاعیره له کەڵک وەرگرتن له بانگهێشتدا خاوەن ئەدگارێکی واتاناسانه بووه؛ چونکه وەک ئەم لێکۆڵینەوەیه ڕوونی دەکاتەوه، زۆر ڕەهەند و لایەنی شیعری و هونەری له بانگهێشتەکانیدا بەدی دەکرێ. ئەم توێژینەوە به شێوەی تەوسیفی سەرجەم شیعره کوردییەکانی داوەته بەر پشکنین و لێکۆڵینەوه له بابەتی بانگهێشت و کارکرد و دەور و کارتێکەرییەکانی له خولقاندنی واتا و دەلالەتدا. بانگهێشت له شیعری ئەحمەدموختاردا زۆر جار به پیتی تایبەت (ئەی، ـا، یا، ه/ـه/ـینه، ئەی+ـا، ئەی+ـه/ـینه، وا) بووه و زۆر جاریش بەبێ پیت. گیاندار و بێ-گیان و مرۆڤ و غەیری مرۆڤی بانگ کردوو. وشه/ناو/ئاوەڵناو/عیبارەت/ساڕسته/ڕسته/لێکدراو له بانگهێشتەکانیدا بەدی دەکرێ که به هەر یەکیان دەلالەتێکی تایبەتی خولقاندووه. بانگکراوەکانی ئەحمەدموختار زۆر بەربڵاوه و خوا، سروشت، نیشتمان، خەڵک، خۆی و دڵبەرەکەی و چەند کەسی تایبەت دەگرێتەوه که بۆ هەر یەکیان چەندین واتا و دەلالەت وەردەگیردرێ. شوێنی بانگهێشتەکانیش له ڕستەدا سەرەتا، ناوەڕاست، ناو دڵێ ڕستە، کۆتایی ڕستەیه که زۆرترین بانگهێشتەکانی ئەحمەدموختار له ناو دڵی ڕستەدایه.

Anahtar Kelimeler

ئەحمەدموختار جاف, بانگهێشت, شێواز, واتاناسی

Kaynakça

• أبوحاقة، أحمد. ١٩٩٦. البلاغة و التحلیل الأدبی. الطبعة الثانیة. بیروت: درالعلم للملایین.
• امیرخانلو، معصومه. ١٣٩٧. سبک¬شناسی جملات ندایی در غزلیات حافظ. فصلنامه تخصصی سبک-شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال یازدهم. شماره اول. بهار ٩٧. شماره پیاپی ٣٩. صص ٤٣-٥٨.
• تاڵەبانی، شێخ ڕەزا. ١٣٩٢. دیوان. کۆکردنەوه و ساغ کردنەوەی شێخ محەمەدی خاڵ و ئومێد ئاشنا. [بێ ناونیشانی چاپ].
• التهانوی، بێ.ت. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بێ ناونیشانی چاپ.
• جاف، ئەحمەدموختار. ١٩٨٦. دیوانی ئەحمەدموختار جاف. ئاماده کردن و بەراورد کردن و لێکۆڵینەوە و پێشەکی بۆ نووسینی عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ. به کۆششی ئەفراسیاب ئەحمەد جاف. بەغدا: چاپخانەی الأدیب.
• جاف، ئەحمەدموختار. ٢٠١٩. کۆبەرهەمی ئەحمەدموختار. کۆکردنەوه و ئاماده کردنی کاروان عوسمان خەیات (ڕێبین). سنه: ڕۆژ.
• حەمیدعەبدولکەریم، عەبدولکەریم. ٢٠٠٠. ئەحمەدموختار بەگی جاف شاعیر و مرۆڤ. سلێمانی: سەردەم.
• حیلمی، ڕەفیق. ٢٠١٠. شیعر و ئەدەبیاتی کوردی. ٢ بەرگ. چاپی دووهەم. هەولێر: ئاراس.
• الدوسری، ولید بن عبدالله. 1428هـ. . القضایا النقدیة عند عزالدین إسماعیل. رسالة ماجیستر. جامعة الملک سعود.
• السامرائی، فاضل. ٢٠٠٠. معانی النحو. ٤ ج. الطبعة الأولی. عمان-الأردن: دار الفکر.
• سیبویه، أبوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر. ١٩٩٨. الکتاب. تحقیق عبدالسلام هارون. ج. ١. الطبعة الثالثة. القاهرة: مکتبة الخانجی.
• شمیسا، سیروس. ١٣٩٣. بیان و معانی. چاپ چهاردهم از ویراست دوم. تهران: میترا.
• صفوی، کوروش. ١٣٩٠. از زبان¬شناسی به ادبیات. جلد دوم. چاپ سوم. تهران: سوره مهر.
• عبدالعزیز قلقیلة، عبده. ١٩٩٢. البلاغة الاصطلاحیة. الطبعة الثالثة. بیروت: دارالفکر العربی.
• فاضلی، محمد. ١٣٦٥. دراسة و نقد فی مسائل بلاغیة هامة. چاپ اول. مشهد: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• فاضلی، محمد. ١٣٦٧. «اسلوب¬های ندا و نفی جنس در نقد و تطبیق». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. سال بیست یکم. شماره چهارم. صص ٥١١-٥٣٦.
• فرشیدورد، خسرو. ١٣٨٢. دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
• قهرمانی، علی؛ حسینی، صدیقه. ١٣٩٦. مرثیه ابوالبقاء الرندی در آیینه نقد رتوریک. پژوهشنامه نقد ادب عربی. شماره ١٤ (٦/٧٢).
• کزازی، میر جلال الدین. ١٣٩٣. زیباشناسی سخن پارسی ٢ معانی. چاپ دهم. تهران: نشر مرکز.
• نالی، ئەحمەدی شاوەیسی میکایەلی. ١٣٩٢. دیوان. لێکۆڵینەوه و لێکدانەوەی مەلا عەبدولکەریمی مودەڕس. چاپی نۆهەم. سنه: بڵاوکەرەوەی کوردستان.
• الهاشمی، ‌أحمد. ١٣٧٩. جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع. الطبعة الأولی. قم: نشر بخشایش.
• هەژار، عەبدولڕەحمان شەرەفکەندی. ٢٠٠٩. چێشتی مجێور. نویسیار ماجد مەردۆخ¬ڕۆحانی. چاپی سێهەم. سنه: کتێبی میهرگان.¬