Yapay Zekâ ve Edebi Çeviride Eşdeğerlik Sorunu Üzerine Bir Örnek İncelemesi: Halide Edib Adıvar'ın 'Sinekli Bakkal' Romanının İngilizceye Çevirisi

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 81 - 117, 30.12.2024

Barış Can Aydın

Öz

Bu çalışma, Halide Edib Adıvar'ın Sinekli Bakkal adlı eserinin ChatGPT, DeepL ve Gemini AI tarafından yapılan çevirilerini karşılaştırarak yapay zekanın edebi çevirideki yeteneklerini ve sınırlamalarını araştırmaktadır. ChatGPT ve Gemini, geniş dil yeteneklerine sahip açık yapay zekâ modelleri olup, yalnızca çeviri değil, metin üretimi ve dil anlama gibi çok çeşitli görevleri de yerine getirirken, DeepL özel olarak çeviri odaklı tasarlanmış bir yazılımdır. Çalışmanın amacı, bu farklı türdeki yazılım araçlarının kaynak metindeki anlamı, duyguyu ve kültürel bağlamı hedef dile aktarımda nasıl bir performans sergilediğini incelemektir. Nitel bir araştırma yöntemi olan tematik örnekleme metodu kullanılan çalışmada, seçilen paragrafların karşılaştırmalı analizi yoluyla araştırma, kaynak ve hedef metinler arasında eşdeğerliğe ulaşmadaki farklılıkları vurgulamaktadır. Yapay zekâ araçlarının etkinliğini değerlendirmek için Nida'nın biçimsel ve dinamik eşdeğerlik kavramlarından ve Venuti'nin yerlileştirme ve yabancılaştırma stratejilerinden yararlanmaktadır. Çalışma, insan ve yapay zekâ arasındaki çeviri yeteneğini karşılaştırmaktan ziyade, farklı yapay zeka destekli çeviri araçlarının performanslarını karşılaştırmayı amaçladığı için, tamamen insan tarafından çevrilmiş bir erek metin çalışmaya dahil edilmemiştir. Sonuçlar, ChatGPT ve Gemini AI'nın okunabilirlik ve kültürel farklılıkları daha etkili bir şekilde dengelerken, DeepL'nin genellikle tam anlamıyla ancak daha az nüanslı çeviriler ürettiğini göstermektedir. Yapay zekâ çevirisindeki gelişmelere rağmen, deyimsel ifadeleri, mizahı ve kültürel referansları ele almada zorluklar ve cinsiyet uyumsuzluğu gibi hatalar insan müdahalesine olan ihtiyacı vurgulamaktadır. Çalışma, yapay zekâ araçlarının insan çevirmenleri tamamlayabileceği ancak yüksek kaliteli edebi çeviriler için gereken yaratıcılığın, kültürel duyarlılığın ve bağlamsal anlayışın yerini alamayacağı sonucuna varmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yapay Zekâ, Edebi Çeviri, Çeviride Eşdeğerlik, Dinamik ve Biçimsel Eşdeğerlik, Çeviride İnsan-Yapay Zekâ İşbirliği

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

A CASE STUDY ON ARTIFICIAL INTELLIGENCE AND THE PROBLEM OF EQUIVALENCE IN LITERARY TRANSLATION: TRANSLATION OF THE NOVEL ‘SINEKLI BAKKAL’ BY HALIDE EDIB ADIVAR INTO ENGLISH

Öz

This study explores the capabilities and limitations of artificial intelligence (AI) in literary translation by comparing translations of Halide Edib Adıvar's Sinekli Bakkal produced by ChatGPT, DeepL, and Gemini AI. ChatGPT and Gemini are open AI models with broad language capabilities, performing a wide range of tasks, not just translation but also text generation and language understanding, while DeepL is software specifically designed with a focus on translation. The study, in which thematic sampling method is utilized as a qualitative research method, it is aimed to highlight differences in achieving equivalence between source and target texts through comparative analysis of selected passages. It draws on Nida’s concepts of formal and dynamic equivalence and Venuti’s domestication and foreignization strategies to evaluate the effectiveness of AI tools. The human-versions of the target texts are not included in the study, since it focuses on the performance of different AI-assisted translation tools rather than comparing the human and AI in terms of translation abilities. The results indicate that while ChatGPT and Gemini AI balance readability and cultural nuance more effectively, DeepL often produces literal yet less nuanced translations. Despite improvements in AI translation, challenges remain in handling idiomatic expressions, humour, and cultural references, with errors such as gender mismatches underscoring the need for human intervention. The study concludes that AI tools can complement human translators but cannot replace the creativity, cultural sensitivity, and contextual understanding required for high-quality literary translations.

Anahtar Kelimeler

Artificial Intelligence, Dynamic and Formal Equivalence, Equivalence in Translation, Human-AI Collaboration in Translation, Literary Translation

Kaynakça

• Adıvar, H. E. (1935) The clown and his daughter. London: George Allen & Unwin Ltd.
• Adıvar, H. E. (2007) Sinekli bakkal. Istanbul: Can Yayınları. (First Published 1936)
• Aksoy, N. B. (2002). Geçmişten günümüze yazın çevirisi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Altınova, B. (2024). Halide Edip Adıvar (1882-1964). In Atatürk Ansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/halide-edip-adivar-1882-1964/
• Arivazhagan, N., Bapna, A., Firat, O., Aharoni, R., Johnson, M., & Macherey, W. (2019). Massively multilingual neural machine translation in the wild: Findings and challenges. In Proceedings of the 2019 Conference of the North American Chapter of the Association for Computational Linguistics: Human Language Technologies, (1), 3874–388 https://doi.org/10.48550/arXiv.1907.05019
• Bahdanau, D., Cho, K., & Bengio, Y. (2014). Neural machine translation by jointly Learning to align and translate. arXiv, Article 1409.0473.
• Bakhtin, M. M. (1981). The dialogic imagination: Four essays. Texas: University of Texas Press.
• Bassnett, S. (2002). Translation Studies (3rd ed.). New York: Routledge Taylor & Francis.
• Benjamin, W. (1923). ‘The task of the Translator.’ In Illuminations, edited by Hannah Arendt. New York: Schocken Books.
• Berman, A. (1992). The Experience of the foreign: Culture and translation in romantic Germany. New York: State University of New York Press.
• Boztaş, İ., Aksoy Z. and Kocaman A. (2017). A guidebook for English translation – İngilizce çeviri kılavuzu. Ankara: Siyasal Kitabevi. (First Published 2001)
• Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101.
• Castilho, S., Gaspari, F., Moorkens, J., & Way, A. (2018). Machine translation: A comparative quality evaluation. Natural Language Engineering, 24(4), 551-571.
• Catford, J. C. (1965). A linguistic theory of translation. Oxford: Oxford University Press.
• DeepL SE. (2024) DeepL Translator. [Large language model]. https://www.deepl.com/en/translator
• Enginün, İ. (2007). Halide Edib Adıvar’ın eserlerinde doğu ve batı meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Fraenkel, J. R., Wallen, N. E., and Hyun, H. H. (2012). How to design and evaluate research in education (8th Ed.). New York: McGraw-Hill.
• Gentzler, E. (2001). Contemporary translation theories. Bristol: Multilingual Matters. (First Published 1993)
• Google LLC. (2024) Gemini. [Large language model]. https://gemini.google.com/app
• Jakobson, R. (1959). "On Linguistic Aspects of Translation." In On Translation, (Reuben Brower, Ed.) Cambridge, MA: University Press.
• Karavin, H. (2016). Çeviri kuramları bağlamında eşdeğerlik Kavramının izini sürmek. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 6(12), 125‐144. https://dergipark.org.tr/tr/pub/trkede/issue/40916/494221
• Koehn, P., & Knowles, R. (2017). Six challenges for neural machine translation. Proceedings of the First Workshop on Neural Machine Translation, 28-39.
• Munday, J. (2001). Introduction to translation studies. New York: Routledge Taylor & Francis.
• Nida, E. A. (1964). Toward a science of translating. The Hague: Brill.
• Nida, E. A. and Taber, C. R. (2003). The theory and practice of translation. The Hague: Brill. (First Published 1969)
• OpenAI. (2024). ChatGPT [Large language model]. https://chatgpt.com
• Panou, D. (2013). Equivalence in translation theories: a critical evaluation. Theory and Practice in Language Studies. 3(1), 1-6 https://doi.org/10.4304/TPLS.3.1.1-6
• Schleiermacher, F. (1813). "On the Different Methods of Translating." In Theories of Translation: An anthology of essays from Dryden to Derrida, edited by Rainer Schulte and John Biguenet. Chicago: University of Chicago Press.
• Spivak, G. C. (1993). "The Politics of Translation." In Outside in the teaching machine. New York: Routledge Taylor & Francis.
• Toury, G. (1995). Descriptive translation studies and beyond. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Tymoczko M. (2014). Why literary translation is a good model for translation theory and practice. In J. Boase-Beier, A. Fawcett and P. Wilson (Eds.), Literary translation: redrawing the boundaries. (pp. 11-29). London: Palgrave Macmillan.
• Uyguner, M. (1992). Halide Edip Adıvar: Yaşamı, sanatı, yapıtları, seçmeler. İstanbul: Altın Kitaplar.
• Vaswani, A., Shazeer, N., Parmar, N., Uszkoreit, J., Jones, L., Gomez, A. N., Kaiser, Ł., & Polosukhin, I. (2017). Attention is all you need. Advances in Neural Information Processing Systems (NeurIPS), 30. Retrieved from https://papers.nips.cc/paper_files/paper/2017/file/3f5ee243547dee91fbd053c1c4a845aa-Paper.pdf
• Venuti, L. (1995). The Translator's invisibility: A history of translation. New York: Routledge Taylor & Francis.
• Yinhua, X. (2011). Equivalence in translation: Features and necessity. International Journal of Humanities and Social Sciences. 10(1), 169-171 http://ijhssnet.com/journals/Vol_1_No_11_Special_Issue_August_2011/19.pdf