A Journey Into The Depths Of Words: Isâmüddîn Al-Isfarâyînî And The Rhetorıcal Horızon Of Al-Atwal

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 2, 70 - 85, 31.07.2025

Recep Çelik

Öz

The Qur'an is a miraculous manifestation of divine discourse and constitutes the most perfect example and highest rank of the art of eloquence. Scholars engaged in the science of eloquence have been compelled to scrutinize its elements and usages closely in order to extract subtle nuances and demonstrate the miraculous nature of the eternal book. In this context, works such as Miftâhu’l-Ulûm, Telhîsu’l-Miftâh, el-Îzâh, el-Mutavvel, Muhtasaru’l-Me‘ânî, and el-Atvel stand among the most distinguished sources, their interwoven layers of rhetorical artistry forming structures that reach from the roots of history to the branches of the future. The classical texts in the field of eloquence not only address the fundamental issues of the discipline, but also provide a platform for debate by incorporating both theological and logical methodologies. However, the predominantly theological works have, over time, adopted a style that is difficult to comprehend, thereby posing challenges to readers and giving rise to an extensive tradition of commentaries and glosses. At this juncture, İsâmüddin el-İsferâyînî (d. 1538) lived during a prolific era for eloquence studies and made significant contributions to the field through his works. His work, el-Atvel, stands out as one of the texts in Arabic eloquence that harbors profound potential for in-depth analysis. This study aims to examine the place and impact of el-Atvel within the science of eloquence. It will address the extent to which eloquence texts can be elucidated when approached through theological and logical methods, and how this influences the process of understanding. The balance between the depth conferred by the theological method and the opacity it creates will be evaluated through İsferâyînî’s work, demonstrating how this method paved the way for the tradition of commentaries and glosses. Consequently, by determining el-Atvel's position in the rhetorical literature, the study will also shed light on the accessibility of classical eloquence texts for modern readers and reveal the potential they hold with respect to contemporary tools.

Anahtar Kelimeler

İsâmüddîn , İsferâyinî , el-Atvel , Arabic Language , Rhetoric.

SÖZÜN DERİNLİKLERİNDE BİR YOLCULUK: İSÂMÜDDİN EL-İSFERÂYÎNÎ VE EL-ATVEL'İN BELÂGAT UFKU

Öz

Kur’ân-ı Kerim, ilahî kelamın mucizevî bir tecellisi olup, belâgat sanatının en mükemmel örneğini ve en yüce mertebesini teşkil eder. Belâgat ilmiyle iştigal edenler, ince nükteler çıkarmak ve ebedî kitabın mucizevîliğini göstermek için onun belâgat unsurlarına ve kullanımlarına yakından bakmak zorunda kalmışlardır. Bu bağlamda, Miftâhu’l-Ulûm, Telhîsu’l-Miftâh, el-Îzâh, el-Mutavvel, Muhtasaru’l-Me‘ânî ve el-Atvel gibi eserler, belâgat ilminin iç içe geçmiş katmanlarını oluşturan, birbirini besleyen yapılarıyla kökleri tarihe, dalları ise geleceğe uzanan en seçkin kaynaklar arasında yer almaktadır. Belâgat alanındaki klasik metinler, ilmin temel meselelerini ele almakla kalmamış, aynı zamanda kelamî ve mantıkî yöntemleri de içine alan bir tartışma zemini oluşturmuştur. Ancak, bu eserlerin özellikle kelamî ağırlıklı olanları, zaman içinde anlaşılması güç bir üslûba bürünerek okurlarına zorluklar çıkarmış ve yoğun şerh-haşiye geleneğinin doğmasına sebep olmuştur. Bu noktada, İsâmüddin el-İsferâyînî (ö. 1538), yaptığı çalışmalarla alana önemli katkılar sağlamıştır. Kaleme aldığı el-Atvel adlı eseri, Arap belâgatinde derinlemesine analiz potansiyeli barındıran eserlerden biridir. Bu çalışma, İsferâyînî’nin el-Atvel adlı eserinin belâgat ilmi içindeki yerini ve etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Problem olarak ise, belâgat metinlerinin özellikle kelamî ve mantıkî yöntemlerle ele alındığında ne ölçüde açıklayıcı olduğu ve bu durumun anlama sürecine nasıl etki ettiği ele alınacaktır. Kelamî metodun, belâgat ilmine kazandırdığı derinlik ile oluşturduğu kapalılık arasındaki denge, İsferâyînî’nin eseri üzerinden değerlendirilecek ve bu metodun şerh ve haşiye geleneğine nasıl zemin hazırladığı gösterilecektir. Böylece, el-Atvel'in belâgat literatüründeki konumu belirlenerek, klasik belâgat metinlerinin günümüz okuru açısından erişilebilirliği sorunsalına da ışık tutulacak ve modern araçlar yönünden barındırdığı potansiyel ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

İsâmüddîn , İsferâyinî , el-Atvel , Arap Dili , Belâgat.

Etik Beyan

Bu çalışma, bilimsel araştırma ve yayın etiği kurallarına uygunluk raporu gerektiren bir çalışma değildir.

Kaynakça

• Besyûnî, A. (1987). İlmu’l-Bedî‘. Kâhire: Matbaatu’s-Saâde.
• Cürcânî, A. b. M. el-. (1985). et-Ta‘rîfât. Lübnan: Mektebetu Lübnan.
• Çağmar, M. E. (2001). Arap Belâgatında Te’kîd. (Doktora tezi). Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• Durmuş, İ. (2000). İsâmüddin İsferâyînî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (22), 516. İstanbul: TDV Yayınları.
• Hidâyetillah, İ. (1971). Tabakâtu’ş-Şâfiîyye (A. Nuvayhid, Ed.). Beyrut: Dâru’l-Meʻârifi’l Cedîde.
• Hüseyin, A. (2001). el-Muhtasar fî târihi’l-belâğa. Kahire: Dâru’ş-Şurûk.
• İbnu’l-ʻİmâd, Ş. E. A. b. A. (1986). Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (A. Arnavût & M. Arnavût, Eds.). Dımaşk: Dâru İbn Kesîr.
• İsferâyînî, İ. İ. A. el-. (2001). el-Atvel (A. Hindâvî, Ed.). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Kehhâle, Ö. R. (1957). Muʻcemu’l-Müʼellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî.
• Mevzet bint Hamed b. Salim el-Kaʻbî. (2010). İstidrâkâtu’l-ʻIsâm fi’l-Atvel ʻale’l-belâğiyyin (Yüksek lisans tezi). İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye Üniversitesi, Suudi Arabistan.
• Muhibbî, M. E. el-. (t.y.). Hulâsatu’l-Eser fî Aʻyâni’l-Karni’l-Hâdî ʻAşer. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Öncü, M. (2014). Molla Hüseyin Küçük ve Şerhu’r-risâleti’l-bekriyye. Diyarbakır: A Grafik Yayınları.
• Özalp, M. S. (2023). Bedruddîn b. Mâlik ve Belâgat İlmindeki Yeri. Ankara: Sonçağ Akademi.
• Suyûtî, E. F. C. A. b. E. B. es-. (1964). Bugyetu’l-vu’ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât (M. E. İbrâhîm, Ed.). Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye.
• Tarı, N. (2021). İsâmuddîn El-İsferâyînî’nin hayatı ve eserleri. Harran İlahiyat Dergisi, 45, 270-294. https://doi.org/10.30623/hij.953009
• Tûnekî, M. H. et-. (1925). Mu’cemu’1-musannifîn. Beyrut: Tabbâre Yayınları.
• Yalar, M. (1998). el-Hatîb el-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri. Bursa: Furkan Ofset.
• Yıldız, İ. (2021). Gazali’nin Munkız Mine’d-Dalal adlı kitabı bağlamında hidayet/kurtuluş teorisi. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(2), 440-468. https://doi.org/10.54558/jiss.969974